Hulptroepen van het bedrijfsmanagement

René Does

Op het eerste gezicht lijkt Rusland vruchtbare bodem voor vakbondsactiviteiten. Na de ondergang van het communisme is er een scherpe sociaal-economische tweedeling ontstaan. Er zijn grote sociale problemen. Toch speelt de vakbeweging nauwelijks een rol in het maatschappelijk debat in Rusland.

De hulpeloosheid in de uitvoering van klassieke vakbondstaken is voor een groot deel terug te voeren op de erfenis uit de sovjettijd. De vakcentrale van de voormalige Sovjet-Unie, het Al-Unie Centrale Comité van Vakbonden (VTsSPS), had een heel andere kerntaak dan de vakbeweging in het Westen: ze moest de werknemers als 'hefboom' mobiliseren in de vervulling van de productieplannen.

Ten tweede functioneerde een vakbond als 'sociale dienst' voor werknemers, waarbij de diensten bestonden uit zaken als kinderopvang, vakantiereizen en culturele activiteiten. Pas op de derde plaats trad de vakbeweging op als arbiter in arbeidsconflicten tussen werknemers en bedrijfsdirecties.

Volgens de communistische ideologie bestonden er geen klassentegenstellingen in de Sovjet-Unie. Alle werkenden waren lid van een vakbond. Ook de bedrijfsmanagers waren vakbondslid. Evenals alle andere maatschappelijke organisaties waren de vakbonden hulptroepen van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (CPSU).

Na de ondergang van het communisme werd het Russische deel van de VTsSPSP de FNPR, de Federatie van Onafhankelijke Russische Vakbonden. Toen FNPR-bestuurders in het begin van de jaren negentig buitenlandse contacten aanknoopten, kon het gebeuren dat zij westerse zusterorganisaties allereerst voorstelden om kinderen van vakbondsleden in elkaars vakantieparken te laten logeren als onderdeel van uitwisselingsprogramma's.

Met 38 miljoen leden vertegenwoordigt de FNPR vandaag de dag 95 procent van de georganiseerde werknemers in Rusland. Iets meer dan de helft van de beroepsbevolking is nog georganiseerd.

De vakcentrale bestaat uit 43 sectorale en 89 regionale bonden (de Russische Federatie telt 89 regio's). De sectorale bonden zijn dus ook nog regionaal georganiseerd. Vaak bluffen FNPR-bestuurders dat de vakcentrale 'ruim 70 miljoen vakbondsleden' vertegenwoordigt. Hier is dan sprake van dubbele boekhouding door de leden van de regionale bonden als 'dode zielen' dubbel te tellen (38+38=76).

Nog steeds werken vakbondsbestuurders in de bedrijven nauw samen met de directie. Van de hulptroepen van de CPSU zijn de FNPR-bonden omgetoverd in de hulptroepen van het bedrijfsmanagement. De vakbondsmedewerkers denken met de directie mee over de bijdrage die de werknemers in de bedrijfsactiviteiten moeten leveren.

Natuurlijk vallen de belangen van de werknemers voor een groot deel samen met de bedrijfsresultaten, maar het is de FNPR-bonden niet gelukt daarnaast te handelen als onafhankelijke, zelfstandige en mondige belangenbehartigers van hun leden. Ook onder de vakbondsleden zelf staan de bonden bekend als 'tandeloze en tamme' organisaties.

Maar wat doet de FNPR dan wél als directe belangenbehartiging van de vakbondsleden als activiteit wordt gemeden? Sinds 1994 wordt ook in Rusland tripartite overleg gevoerd tussen regering, werkgevers en werknemers voor het afsluiten van sociale akkoorden. Vanwege de grote economische onzekerheid in het land heeft dit overleg echter nog nauwelijks praktische waarde gehad.

De FNPR-bonzen zijn, onder leiding van voorzitter Michaïl Sjmakov, vooral bezig met de exploitatie van de vakbondsbezittingen. En dat bezit is niet gering, want de FNPR erfde in 1991 eveneens het eigendom van de sovjetbonden. In Rusland gaat het om 2582 onroerend goedobjecten, waaronder 678 vakantieparken en sanatoria, 131 hotels, 568 stadions en andere sportcomplexen, 500 jeugdkampen en honderden garages en winkels. Dit alles heeft een totale waarde van zes tot zeven miljard dollar.

De waardevolle bezittingen worden geëxploiteerd en de slechte objecten worden verkocht. Het zijn niet de gewone vakbondsleden die van deze commerciële exploitatie profiteren. Dat de FNPR-leiding conflicten met de autoriteiten uit de weg gaat, wekt bij niemand in Rusland verbazing.

Toch hebben groepen ontevreden arbeiders 'alternatieve bonden' opgericht. De eerste was, in 1989, de Onafhankelijke Mijnwerkersbond. De alternatieve bonden zijn vooral actief in de traditioneel radicale sectoren van de arbeidersbeweging, de mijnbouw en het transport, die door actievoeren echte schade aan de landelijke economie kunnen toebrengen.

De alternatieve vakbeweging bestaat uit een steeds veranderende verzameling van stakingscomité's en kleine bonden, die zich de laatste jaren vooral richten op juridische acties voor het oplossen van hele concrete klachten.

De alternatieve bonden hebben ook hun zwakke kanten. Ze zijn activistisch ingesteld en functioneren moeizaam in normale omstandigheden. Ze leven van conflicten en van de persoonlijke moed en inzet van individuele leiders.

Sinds begin dit jaar is hun slagkracht ondermijnd door de bepaling in de nieuwe Arbeidswet dat CAO's in bedrijven moeten worden afgesloten door de bond met de meeste leden in het bedrijf en dat is praktisch altijd een FNPR-bond.

Al met al worden de belangen van Russische werknemers slecht beschermd door hun bonden. Opmerkelijk is dat de vakbondsleden zelf deze situatie gelaten accepteren.