Siberische woonwijk krijgt Nederlandse opknapbeurt

Charles Hoedt en Jerke Verschoor

In de Siberische stad Kemerovo leven al tachtig jaar Russen in Nederlandse 'worsten'. Deze rijtjeshuizen, ontworpen door architect Johannes van Loghem, markeren het begin van de industrialisatie van Siberië.

'Wonen in een gewoon appartement? In de stad, aan de overkant? Dat kán ik niet. Aan verhuizen heb ik nog nooit gedacht.' Voor geen goud krijg je de 55-jarige Russin Ljoedmila Zykova weg uit Krasnaja Gorka, de Rode Berg, een vervallen stadswijk in de Siberische stad Kemerovo. Al wordt het om haar heen nog zo'n gribus. De Siberische woont al haar hele leven op de Rode Berg. Ze is geboren in de Mijnwerkersstraat, bovenop de centrale kolenmijn waarin haar opa en vader het zwarte goud naar boven haalden. Haar huis ligt op steenworpafstand van de rivier de Tom, die Kemerovo in tweeën snijdt.

Vanaf het hoog gelegen Krasnaja Gorka heb je prachtig uitzicht over Kemerovo, een industriestad met een half miljoen inwoners. Een cokesfabriek aan de overkant van de Tom spuwt grauw uitziende gassen de lucht in. Niet ver van de fabriek ligt het centrum van Kemerovo.

Vroeger, in de jaren '20 en '30, was de Rode Berg het kloppend hart van deze jonge Siberische stad. Tegenwoordig is het een geïsoleerd stadsdeel. De wijk veranderde afgelopen decennia in een krottendorp. De zanderige wegen worden bij elke regenbui een glibberige modderpoel. De huizen, die sinds hun bouw in 1926 geen onderhoud meer kregen, hebben geen stromend water, elektriciteit of zelfs maar een toilet.

De kolenmijn waar de wijk op ligt is al jaren gesloten. Bijna wachtte Krasnaja Gorka hetzelfde lot. De gemeente zag niets meer in de vervuilde stadswijk, waar volgens de inwoners criminaliteit en zigeuners het voor het zeggen hadden.

Nederlandse architecten hebben nu de boel wakker geschud. Tot verbazing van de Siberische inwoners zag Nederland eind jaren '90 in Krasnaja Gorka een plek van grote architectonische en historische waarde. Op de Rode Berg is het startschot gegeven voor de industrialisatie van Siberië, zo leren de inwoners van de buitenlanders.

De Nederlandse architecten willen dat Krasnaja Gorka een plaats krijgt op de Nederlandse lijst van Historisch Erfgoed. Bijna tegelijkertijd met de Nederlandse herontdekking van dit stukje Siberië verklaarden de Verenigde Naties Kemerovo en omgeving officieel tot ecologisch rampgebied.

Groene stad
Kemerovo, zes uur rijden van de Siberische hoofdstad Novosibirsk, ligt in het kolenwingebied de Koezbass. De Nederlandse ingenieur en zakenman Sebald Rutgers kreeg in 1921 van Lenin persoonlijk toestemming om hier de Russische steenkoolindustrie tot ontwikkeling te brengen.

Steenkool was onontbeerlijk voor het op gang brengen van de zware industrie in de Sovjet-Unie. Rutgers koos Krasnaja Gorka uit voor de vestiging van een AIK, de Autonome Industriële Kolonie die hij van Lenin als een onderneming mocht runnen. Hij haalde honderden werknemers uit 25 landen, die allen heilig geloofden dat het communisme het arbeidersparadijs zou brengen, naar Siberië. Letterlijk met hun blote handen brachten ze vanuit het niets de kolenwinning op gang.

In 1926 kwam de Nederlandse architect Johannes van Loghem naar Krasnaja Gorka. Hij bouwde voor het internationale arbeiderslegioen honderden huizen en diverse gemeenschappelijk voorzieningen als een badhuis en een school. Het zijn vooral deze gebouwen die Nederland wil bewaren.

Van Loghem, ontwerper van Tuinwijk Zuid in Haarlem en Betondorp in Amsterdam, was een vernieuwer op het gebied van architectuur, zowel in Nederland als in Siberië. Bouwen moest volgens hem in dienst staan van de mensheid.

Van Loghem wilde op Krasnaja Gorka een groene stad stichten, met voor iedereen een eigen tuin. De steenkoolfabriek kwam daarom aan de overkant van de Tom te staan, omgeven door parken. De arbeiders legden een kabelbaan aan over de Tom. De kolen roetsjten in bakken van de berg over het water naar beneden. Nu is cokesfabriek omgeven door flats en ingestorte bedrijfsgebouwen. De parken zijn allemaal verdwenen.

Zykova, urologe van beroep, kan zich veel verhalen herinneren uit die tijd. In haar huisje, een echte Van Loghem dat ze aan het opknappen is, heeft ze foto's liggen van lang vergeten tijden. In de Centrale Mijn, waar haar opa en haar vader werkten, staat nog altijd bij de schacht de ijzeren toren waarmee kolen uit de schacht omhoog werden getakeld. 'Kolen zijn het brood van de industrie', staat op het gevaarte te lezen. 'Hier woonden hele goede mensen. We probeerden er een mooie plaats van te maken. We leefden open. Iedereen kwam bij elkaar op bezoek. We zwommen in de rivier. De sfeer was goed.' Zonder de komst van de Nederlandse architecten, zegt Zykova, zou Krasnaja Gorka geheel vervallen zijn. 'Het is goed dat we de geschiedenis bewaren. Waarom moeten wij dat van jullie leren?'

De meest bijzondere gebouwen zijn de rijtjeshuizen van Van Loghem, die door de Russen al snel kolbasy (worsten) werden genoemd. De woningen waren voor Russische begrippen groot. Elk rijtjeshuis had twee slaapkamers, een woonkamer, keuken, badkamer en een hal. Bovendien gaf Van Loghem zijn huizen centrale verwarming - een unicum voor die tijd. Hoewel vervallen zijn de 'worsten' nog steeds bewoond.

De AIK-kolonie kwam in 1927 in Russische handen. Veel buitenlandse kolonisten vertrokken daarna, teleurgesteld in de Russische bureaucratie en de beperkte vrijheid van meningsuiting. Ook Van Loghem keerde Krasnaja Gorka de rug toe. De Russen waren tegen hem een hetze begonnen; zijn bouwmethoden zouden niet goed zijn. De kolonie met 3.000 arbeiders groeide uit tot de huidige stad Kemerovo.

Sneeuwbal
De renovatie van de wijk kan jaren duren. Er is een klein begin gemaakt door de vroegere woning van zakenman Rutgers te restaureren en er een museum van te maken. Nederland subsidieerde de restauratie met 20.000 gulden.

Nederland wil het badhuis van Van Loghem, waar nu een autosloperij in zit, kopen. 'Het badhuis is het interessantste gebouw. Waarschijnlijk het enige met een betonnen schaaldak in Siberië', vertelt architect Peter van der Toorn Vrijthoff, die ook voorzitter is van de Stichting Analyse van Gebouwen (STAG). De STAG is initiator van het project en krijgt subsidie van het Ministerie van Buitenlandse Zaken.

Minstens zo belangrijk als de architectonische waarde van het badhuis is 'het sneeuwbaleffect' waar de STAG op hoopt. De stichting heeft geen geld voor restauratie van de hele wijk. 'Alleen maar opknappen is te simpel. We proberen een proces op gang te brengen waarbij de bewoners betrokken worden bij de renovatie en zelf iets gaan doen.

De wijk moet zichzelf gaan ontwikkelen', zegt Van der Toorn. Architecten van de STAG maakten samen met hun Russische collega's een stedenbouwkundige analyse die twintig jaar in de tijd vooruit kijkt. 'Dat was niet makkelijk. Ze dachten hier nooit aan termijnen langer dan vijf jaar.'

Inmiddels staat ook het stadsbestuur van Kemerovo achter de plannen. Krasnaja Gorka moet weer een aantrekkelijke plek zijn om te leven en meer bij de stad betrokken worden.

Verschil van mening is er nog wel. De directie van het Sebald Rutgers Museum ziet bijvoorbeeld graag dat de Rode Berg een soort museumpark wordt. De Nederlandse architecten willen liever dat gerestaureerde gebouwen een nieuwe functie krijgen, bijvoorbeeld door bedrijfjes de mogelijkheid te bieden zich in het badhuis te vestigen. 'Zo kun je de monocultuur van de chemische industrie doorbreken en jongeren kansen geven', aldus Van der Toorn.

Zykova blijft nuchter onder het feit dat de VN twee jaar geleden de provincie Kemerovo tot ecologisch rampgebied verklaarde. 'We leven hier al zo lang. Alles groeit hier gewoon. Waarschijnlijk hebben wij ons aangepast aan onze leefomgeving. Kijk naar die kinderen, die zien er vrolijk en gezond uit.'

Van der Toorn denkt dat er uiteindelijk wel een oplossing komt voor het milieuprobleem. 'Je kunt natuurlijk problemen blijven aandragen, die zijn er altijd. Beter is het om oplossingen te bedenken. Je kunt hier met kleine aanpassingen veel doen. Gister riep iemand, toen we een oude fabriek bekeken: laten we er een disco van maken. Waarom niet?'