Krantenkoppenkunst

door Larisa Beckering-Tjsernina en Egbert Tellegen

Een Rus die zich de Nederlandse taal eigen maakt zal vrij snel de betekenis van krantenkoppen kunnen begrijpen. Ze geven immers in betrekkelijk eenvoudige bewoordingen de inhoud van het betreffende artikel weer. Van een Nederlander die zich de Russische taal eigen maakt kan niet hetzelfde worden gezegd. Zeker niet als hij het Russische dagblad Izvestija leest.

Russische krantenkoppen dienen vaak niet alleen om de inhoud van een tekst weer te geven, maar ook om te verwijzen naar de gemeenschappelijke culturele bagage van de lezers. Die bagage bestaat uit verschillende elementen, zoals spreekwoorden en gezegden, titels van boeken, films, opera's, balletvoorstellingen, muziekstukken, televisieprogramma's, kunstwerken, gedichten, fabels en verzen en - niet in de laatste plaats - communistische frases.

Soms gaan het informeren over de inhoud van het artikel en het verwijzen naar de gemeenschappelijke culturele bagage goed samen en zal de niet in Rusland opgegroeide lezer de dubbele betekenis van de krantenkop waarschijnlijk ontgaan.

Die situatie doet zich bijvoorbeeld voor bij een artikel over verschillende dranksoorten met als kop 'Van alle dranken beschouwen fijnproevers bier als de belangrijkste'. De in communistisch Rusland opgegroeide lezer zal door de formulering van de zin onmiddellijk aan de leuze van Lenin worden herinnerd, luidende: 'Van alle kunstvormen is de film voor ons de belangrijkste'.

Soms leidt het spelen met de culturele bagage er echter toe dat een kop als aanduiding van een artikel onbegrijpelijk wordt. Dat is bijvoorbeeld het geval als boven een artikel over het uitstel van tariefsverhogingen voor automobilisten staat: 'Een beetje langzamer, paarden!'

Hoe kan dat? De enige verklaring is dat de redacteur die de kop bedacht, is gaan associëren met het woord uitstel en vandaar bij 'langzamer' terechtkwam. Het woord langzamer herinnerde hem of haar aan een bekend lied van de beroemde bard Vladimir Vysotski over 'Nukkige paarden', waarin in het refrein steeds weer de smeekbede 'Een beetje langzamer, paarden!' wordt herhaald.

Bij ons worden ook wel enkele zinnen van klassieke werken als bekend verondersteld. Maar dat betreft dan eerste zinnen en niet zinnen elders uit een tekst. In de Izvestija is dat anders. Daar kan een kop ook verwijzen naar de tweede zin van een boek. Bijvoorbeeld de tweede zin uit Anna Karenina van Lev Tolstoj ('Alles liep verkeerd in het huis van de familie Oblonski').

Soms verwijzen koppen zelfs naar een zin die zich veel verder op in een tekst bevindt. Boven een artikel waarin wordt vermeld dat de uitslag van een kookwedstrijd in Cannes al bij voorbaat is bepaald staat als kop 'In de keuken is er al met olie gemorst'. Dat is een verwijzing naar een zin in de roman De meester en Margarita van Michaïl Boelgakov, waarin staat dat Annoesjka de zonnebloemolie al gemorst heeft. In de context van die roman betekent dat dat het lot al is bepaald.

We vonden ook verwijzingen naar een zin uit een boek van Aleksandr Poesjkin en een regel uit een fabel van Ivan Krylov. Niet alleen titels van en zinnen uit boeken, maar ook de naam van een schilderij, zoals Onverwacht van Ilja Repin, kan in een krantenkop verwerkt worden.

De naar onze indruk belangrijkste bron van inspiratie voor krantenkoppen vormen frases uit de communistische ideologie en politiek. Een zin die herhaaldelijk in koppen te herkennen is, is de eerste zin van het Communistisch Manifest van Marx en Engels uit 1848: 'Een spook waart door Europa, het spook van het communisme'. Zoals bijvoorbeeld in de kop: 'Het spook van de depressie waart door China'.

Een andere favoriete tekst is de leus van Lenin: 'Communisme is sovjetmacht plus de elektrificatie van het hele land'. Wiskundig getalenteerd als ze zijn, hebben de Russen daar in de communistische periode onderling al uit afgeleid dat dan ook geldt dat sovjetmacht communisme zonder elektrificatie is. De stelling van Lenin en Stalin dat communisme in één afzonderlijk land kan worden opgebouwd is ook in verschillende koppen terug te vinden, zoals de kop 'Economisch wonder in een afzonderlijk staatsbedrijf'.

In de verwijzingen naar klassieke frases wordt nogal eens gebruik gemaakt van woordspelingen. In de ondertitel van een artikel over het gebalsemde lichaam van Lenin in het Mausoleum op het Rode plein is de leus 'De zaak (Russisch: delo) van Lenin leeft en overwint' te herkennen. Ze luidt: 'Het lichaam (Russisch: telo) van Lenin leeft en overwint'. Fraai is in dit geval de titel zelf, die alleen gevormd wordt door het Russische woord 'Nevynosimy', dat als 'ondragelijk' kan worden vertaald en het bestaande dilemma weergeeft: het is ondragelijk dat het lichaam op de huidige plaats blijft liggen, maar het kan ook niet worden weggedragen uit het Mausoleum.

Een andere woordspeling is te vinden in een kop boven een artikel over de wereldwijde populariteit van muziek uit de Balkan. De kop 'Serviër (Russisch: serb) en jeugd (molod)' verwijst naar de sikkel (Russisch: serp) en hamer (molot) uit het wapen van de Sovjet-Unie.

Is dat refereren aan de gemeenschappelijke culturele bagage een oud verschijnsel? Om de geschiedenis ervan na te gaan hebben we de Izvestija vanaf de eerste jaargang (1917) elke tien jaar een jaargang doorgebladerd. In de communistische tijd kwam dit verschijnsel naar onze indruk veel minder voor.

Dat is begrijpelijk. Al dan niet diep in de nacht wat jongleren met associaties en dan een kop boven een artikel plaatsen, zal veel te gevaarlijk voor de redacteur in kwestie zijn geweest.

Het verschijnsel van de dubbele betekenis van krantenkoppen hebben we ook in andere bladen aangetroffen. Een juweeltje was een kop in het blad Roesskaja mysl (Russische gedachten) boven een artikel over de snelle regeringswisselingen tijdens het presidentschap van Jeltsin, die luidde: 'Iedere Russische regering is op haar eigen wijze ongelukkig'. Die kop verwees naar de beroemde openingszin van Tolstoj's roman Anna Karenina, die luidt: 'Alle gelukkige gezinnen lijken op elkaar, elk ongelukkig gezin is ongelukkig op zijn eigen wijze'.

In het sinds 1990 verschijnende dagblad Nezavisimaja Gazeta kwamen we het jongleren met krantenkoppen minder tegen. Het spelen met koppen wordt wel weer vaak gedaan in het weekblad Novoje Vremja. Blijkbaar moet er sprake zijn van redactionele traditie.

Heeft dit verschijnsel een toekomst? Waarschijnlijk niet. Er is nu op sleutelposities in de pers en daarbuiten nog een generatie aan de macht met de uniforme culturele erfenis van het communistische verleden, die eveneens uniform is in de verbale weerstand in de vorm van grappen die het communistisch regime opriep. Die generatie zal plaats maken voor een met internet opgegroeide generatie met een minder gemeenschappelijke culturele bagage.

Iets van die bestaande gemeenschappelijke bagage hebben we vastgelegd in een Russischtalige publicatie waarin van honderd krantenkoppen uit de Izvestija tussen 1996 en 2001 is aangegeven naar welk element van de Russische culturele erfenis ze verwijzen. Met het doel die erfenis niet te snel in de vergetelheid te laten raken. Een beetje langzamer, paarden! is dan ook de titel van dat geschrift.

Larisa Beckering-Tsjernina en Egbert Tellegen
Tsjoet pomedlennjeje, koni! Roesskaja koeltoera v gazetnych zagolovkach. Izvestija 1996-2001 (Een beetje langzamer, paarden! De Russische cultuur in krantenkoppen. Izvestija, 1996-2001)
Russischtalig
Amsterdam, 2002
Uitgeverij Pegasus
9,90 euro