Een prachtige ruïne

René Does

In 2003 mag Sint Petersburg eindelijk eens in het middelpunt van de belangstelling staan. De stad aan de Neva viert dan zijn 300-ste verjaardag. Sinds de ondergang van het communisme is het vooral Moskou geweest dat de aandacht ving vanwege de snelle economische opbloei, de stormachtige politieke ontwikkelingen in Rusland en de viering van haar 850-ste verjaardag in 1997. Sint Petersburg heeft veel in te halen.

Moskou en Sint-Petersburg worden dikwijls 'de twee hoofdsteden' van Rusland genoemd, hoewel Moskou natuurlijk de formele hoofdstad is. Men ziet in veel landen dat twee grote steden om het hoogste aanzien strijden. In Nederland zijn dat Amsterdam en Rotterdam, maar onze nationale tweestrijd is slechts een slap aftreksel van die tussen Moskou en Sint Petersburg in Rusland. Ook buitenlandse toeristen maken vaak een scherpe scheiding tussen Moskou en Petersburg, waarbij Sint Petersburg zo'n tweederde van de voorkeurstemmen wint.

Moskovieten kijken neerbuigend naar Petersburgers als 'arme en armoedige provincialen'. Op hun beurt wijzen de Petersburgers op het roemruchte tsaristische verleden van hun stad en de gerichtheid op Europa. Zij noemen Petersburg de culturele hoofdstad van Rusland, waarop de Moskovieten snerend antwoorden dat zij in de 'niet-culturele hoofdstad' leven en dat de glorie van Sint Petersburg vergane glorie is.

Er zijn duidelijke karakterverschillen tussen de twee hoofdsteden. Sint Petersburg heeft een adellijk en aristocratisch karakter; Moskou is volkser en commerciëler. Petersburg is de stad van juristen, hoogleraren en officieren, Moskou de stad van journalisten, 'nieuwe Russen' en volksartiesten. Moskovieten vinden de Petersburgers maar een introvert volkje.

Façadestad
Sinds 1918, toen de communisten Moskou weer tot hoofdstad maakten, heeft Sint Petersburg duidelijk het initiatief verloren. Petersburg werd 'een Europese hoofdstad met een provinciale bestemming'. De oude hoofdstad veranderde in een 'vergeten stad' en een 'façadestad': de imposante gevels herbergen dikwijls verval en communale woningen.

Verder bleef Sint Petersburg een stad met grote sociale problemen als woningnood, armoede en criminaliteit. Al in de tsaristische tijd waren de stedelijke sociale problemen ernstiger dan in andere grote Russische steden. Vandaag de dag bezit Petersburg de dubieuze eer van 'criminele hoofdstad' en slaat het probleem van de lage geboortecijfers en de vergrijzing van de bevolking extra hard toe.

Voorts heeft Sint Petersburg een klimaat dat een aanslag op de gezondheid doet. Vergelijk het met het Hollandse klimaat, maar dan een graad of acht kouder. Petersburg is een bijzonder gure stad. Op de guurste winteravonden kunnen de straten volledig uitgestorven zijn.

Sint Petersburg heeft een democratische stemtraditie. Stadgenoot Vladimir Poetin kreeg in maart 2000 tijdens de presidentsverkiezingen 66 procent van de Petersburgse stemmen. In 1996 werd Vladimir Jakovlev tot veler verrassing gekozen tot gouverneur van de stad als opvolger van de daarvóór populaire Anatoli Sobtsjak. Het was Sobtsjak echter niet gelukt de economie van de stad op gang te brengen. De Petersburgers hoopten dat Jakovlev zou uitgroeien tot hun eigen Joeri Loezjkov, de Moskouse burgemeester die zijn stad in korte tijd tot een glanzende metropool wist om te toveren.

Maar ook Jakovlev - hoewel een slimme politicus - kreeg weinig voor elkaar op economisch gebied. De inwoners van de stad klagen hard en veel over de slechte openbare dienstverlening. Zowel onder de Petersburgse kiezers als in het Moskouse Kremlin heeft Jakovlev veel krediet verloren, maar er lijken voorlopig geen betere alternatieven voorhanden voor het gouverneurschap van de stad. De teleurstelling in Jakovlev uit zich vooral in zeer lage opkomstcijfers tijdens plaatselijke verkiezingen.

Het tekort aan daadkracht van het stadsbestuur is terug te vinden in de voorbereidingen op de festiviteiten rond de 300-ste verjaardag. Deze zijn al in 1996 begonnen, maar lang niet alle plannen zullen op tijd klaar zijn en onderweg zijn er enkele corruptieschandalen geweest.

De hoogtepunten van het verjaardagsfeest zullen in mei en juni 2003 gevierd worden, vlak voor en tijdens de witte nachten. Vanaf 24 mei is het tien dagen achtereen feest, waarbij iedere dag een apart thema krijgt. Voor de gewone burgers staat echter voornamelijk 'wandelen door de stad' op het programma.

Er is vorig jaar al geoefend met grote stadsfeesten, zoals een carnaval, maar toen liep de culinaire bevoorrading in de soep. 'Het opvallendste van Petersburgse volksfeesten is dat burgers voor een leuk feest hun eigen eten en drinken moeten meenemen', schreef het dagblad Troed (Arbeid) onlangs.

Toch is er één factor die de stad echt vooruit kan helpen: Petersburger Poetin is president van Rusland geworden. Poetin ontvangt buitenlandse staatslieden ook in zijn geboortestad, zet daarmee de stad weer op de wereldkaart en geeft opdracht tot het restaureren van paleizen en monumenten.

Sint Petersburg vervult tegenwoordig weer 'hoofdstadfuncties'. Deze ontwikkeling heeft inmiddels aardige grappen en anekdotes opgeleverd. Zoals deze: toen Poetin zijn Amerikaanse collega George Bush de Hermitage had laten zien, riep Bush verrukt uit: 'Vladimir, ik had nooit gedacht dat jij zo'n prachtige ranch hebt!'

Grote bouwwerken
Er zijn oneindig lijkende vertragingen in infrastructurele projecten, die eigenlijk in het jubileumjaar 2003 klaar hadden moeten zijn, maar - tot groot ongenoegen van president Poetin - vele jaren vertraging hebben opgelopen. Sommige projecten behoren langzamerhand tot de hedendaagse stadsmythologieën.

Ten eerste is er de ringweg, 65,8 kilometer lang, met veertien op- en afritten, twee tunnels en twee grote bruggen. Het aantal rijbanen van de nieuwe ringweg is ingekrompen van zes naar vier en de weg is zeker niet voor 2005 klaar. Voorlopig blijft Sint Petersburg één van de weinige miljoenensteden in de wereld zonder ringweg ter ontlasting van het stadsverkeer.

De ringweg loopt via de nieuwe dam in de monding van de Neva. Deze dam tussen de stad en de Finse Golf, in bestuurlijke termen 'het complex bouwwerken ter bescherming van de stad tegen overstromingen', lijkt ook maar niet af te komen.

Verder is er 'De Verzakking': in 1995 vernietigde een grote grondverzakking een stuk metrospoor van de Kirov-Vyborglijn tussen de stations Lesnaja en Plosjtsjad Moezjestva. De grondverschuiving is nog steeds niet hersteld, waardoor grote noordelijke buitenwijken van een metroverbinding naar het stadscentrum verstoken blijven. President Poetin heeft inmiddels geëist dat de metrolijn in het komende feestjaar weer functioneert. Een vergelijkbaar bouwwerk is de platonoveske bouwput aan de Ligov Prospekt waar een treinstation voor de TGV-verbinding Moskou-Petersburg is gepland.

Het meest voorspoedig, maar lang niet op tijd, verloopt de restauratie en renovatie van het historische stadscentrum. Vóór het 300-jarige verjaardagsfeest moeten 76 grote monumenten en musea zijn opgeknapt en de façades van ongeveer 500 historische gebouwen zijn gerestaureerd. De meeste projecten in het stadscentrum zullen op tijd klaar zijn.

Sommige zijn een echt succes, zoals de wandelpromenades over straten, binnenplaatsen en bruggen rond de centrale Nevski Prospekt. Grote twijfel bestaat er over het verloop van de renovatie van de Hooimarkt (ook zo'n gebed zonder end), het zeer vervallen Warschau-treinstation en het Centrale Postkantoor.

Het verloop van het verjaardagsfeest wordt een internationaal examen voor het stadsbestuur en president Poetin. De centrale vraag is echter of het stadsherstel zich na de feestelijkheden doorzet of dat Sint Petersburg tijdens het eeuwfeest vooral een Potjomkin-uiterlijk krijgt. Veel Petersburgers vrezen dat verwaarlozing een permanente vloek van hun stad blijft. Een Petersbrugse kunsthistoricus zei onlangs tegen het weekblad Novoje Vremja (Nieuwe Tijd): 'Het kan misschien niet anders: Sint Petersburg is geboren als een prachtige ruïne.'