Aleksandr Zinovjev nog altijd zuur over Rusland

door René Does

De Russen leven sinds de ondergang van het communisme in een moreel en ideologisch 'vacuüm', zo zegt een stelling die permanent terugkeert. Rusland moet een nieuw 'nationaal idee' uitdenken, een op de Russische omstandigheden gebaseerd stelsel van ideeën, waarden en normen waarmee het land de toekomst tegemoet kan treden, is dan de volgende gedachte.

Het weekblad Literatoernaja Gazeta heeft een rubriek onder de noemer 'Het nationale vraagstuk', waarin politici, schrijvers, geleerden en publicisten hun visie op het thema geven. Onlangs was de schrijver en filosoof Aleksandr Zinovjev aan de beurt.

Zinovjev bespotte en verkruimelde in Gapende hoogten en De lichtende toekomst de ideologie van het sovjetcommunisme. Maar de scherpzinnige en sarcastische filosoof is altijd tegen.

Zinovjev moest ook niets hebben van de 'katastrojka' van Gorbatsjov en hij heeft eveneens weinig op met de westerse wereld. En wees gerust, Zinovjev neemt nog steeds met dezelfde giftige pen het hedendaagse Rusland onder handen.

Volgens Zinovjev is het ideologisch 'een bende' in postcommunistisch Rusland. 'De sociale organisatie in de postsovjettijd bestaat uit een hybride van drie sociale organisatievormen: sovjetisme, westernisme en voorrevolutionair Russisch feodalisme.'

Het sovjetsysteem heeft zich historisch gediscrediteerd en zal geen richtlijn voor de toekomst kunnen zijn, aldus Zinovjev. Westerse ideeën zijn als 'een modderstroom' in de hoofden van de Russen doorgedrongen. 'De hedendaagse ideologische bende is de specifieke Russische variant van het westerse ideologische pluralisme', aldus Zinovjev.

De derde ideologische 'reddingsboei' naast sovjetisme en westernisme - zijn de voorrevolutionaire denkbeelden. De Russische orthodoxie neemt daar een centrale plaats in. Zinovjev: 'Van het best opgeleide land met de meest burgerlijke (niet-religieuze) ideologie veranderde Rusland in een verbazingwekkend korte tijd in een land van religieuze geestesverduistering, te vergelijken met de toestand in islamitische landen.'

De Russisch-orthodoxe Kerk houdt 'feitelijk' geen rekening met de scheiding tussen kerk en staat, aldus de filosoof. Een nieuw 'nationaal idee' is bestemd voor 'de wedergeboorte, opbloei en versterking van de macht en grootsheid van Rusland'.

Maar Zinovjev gelooft niet dat het in Rusland zal lukken om zo'n nationaal idee uit te werken. 'De bestaande kwaliteiten van het Russische volk worden hierbij uit het oog verloren, zoals bijvoorbeeld het lage niveau van zelforganisatie en van nationale solidariteit, de onderdanigheid jegens machthebbers en de kruiperigheid jegens het Westen.'

Welke ideologische reddingsboeien zijn verder denkbaar? Zal het Eurazianisme iets kunnen worden? 'De kans dat Rusland de Aziatische landen kan verenigen en leiden tegen de Verenigde Staten en de andere NAVO-landen is gelijk aan nul.'

Patriottisme misschien? 'In de situatie waarin Rusland zich tegenwoordig bevindt is de mate van patriottisme van de Russische bevolking uitzonderlijk laag en zelfs lager dan ooit.'

Zinovjev: 'Wat blijft er dus over? De bestaande ideologische wanorde met een sterker wordende orthodoxie, met een sterkere invloed van westerse denkbeelden, met heimwee naar een almachtig nationaal idee, met conjunctuurgevoelige leuzen als bijvoorbeeld oproepen tot eenheid tegen het mondiale terrorisme en met de holle woorden van partijprogramma's, die beloven te strijden voor al het goede tegen al het slechte.

Grote ideeën ontstaan alleen door het werken aan grote doelen. Maar in Rusland zijn zulke doelen er niet.'