Basjkierse mastodont met pensioen

René Does

En toen waren er nog twee. Na het ontslag van de president van Basjkortostan, Moertaza Rachimov (76), op 15 juli 2010, bleven er twee regionale leiders over die sinds het begin van de jaren negentig aan de macht zijn: Joeri Loezjkov, de burgemeester van Moskou, en Kirsan Iljoemzjinov, de president van Kalmukkië. Als het Kremlin van een machtige regionale leider af wil, kan dit een hele klus zijn, zelfs al is er onder Vladimir Poetin een 'machtsverticaal' hersteld. Het ontslag van Rachimov was zo'n moeilijke klus.

Moertaza Rachimov werd op 12 december 1993 tot president van Basjkortostan (Basjkirië) gekozen. Dit gebeurde onder president Boris Jeltsin, toen regionale gouverneurs en presidenten plaatselijk veel macht kregen. Regionale leiders vormden toen een belangrijk deel van de machtsbasis van Jeltsin.

In zijn machtsstrijd met sovjetpresident Michail Gorbatsjov had Jeltsin naar hun gunst gedingd met de belofte 'Pak zoveel macht als u kunt behappen'. Het resultaat was dat regionale leiders in de jaren negentig onder Jeltsin vaak machtige potentaten werden in de 89 'subjecten' (deelrepublieken en provincies) van de Russische Federatie.

Beslan
In september 2004 maakte president Poetin van het gijzelingsdrama in de school in Beslan gebruik door het principe van de verkiesbaarheid van regionale leiders af te schaffen en zo de centrale macht in Moskou over de regio's te versterken. Regionale leiders werden voortaan indirect benoemd door de president, dat wil zeggen voorgedragen ter benoeming door de regionale parlementen. Presidenten van deelrepublieken en gouverneurs van provincies moesten zo meer regionale verlengstukken van het Kremlin worden en minder eigenmachtige leiders met een eigen regionale machtsbasis.

In steeds hoger tempo zijn de laatste jaren en maanden regionale 'mastodonten' aan de kant geschoven, onder wie Edoeard Rossel (Sverdlovsk), Nikolaj Kondratenko (Krasnodar), Jegor Strojev (Orjol), Joeri Jevdokimov (Moermansk), Nikolaj Maksjoeta (Wolgograd), Aleksandr Filipenko (Chanty-Mansijsk), Sergej Katanandov (Karelië) en last but not least Mintimer Sjajmijev (Tatarstan).

Russische politieke commentatoren die de regionale politiek volgen denken dat de regionale leiderscarrousel een voorbereiding is op de herverkiezing van Poetin als president in 2012. Poetin wil dan een herstart maken zonder de mastodonten uit de Jeltins-tijd als regionale leiders. Ook de regionale politiek in Rusland is sterk personalistisch: persoonlijke betrekkingen en loyaliteiten zijn belangrijker dan formele politieke procedures.

Afgelopen maand was president Moertaza Rachimov dus aan de beurt. Voor de landelijke machthebbers was Rachimov een harde noot om te kraken. Hij had in Basjkortostan een zeer sterke machtspositie opgebouwd op basis van clanverhoudingen en cliëntelisme.

Onder Rachimov vond een 'basjkirisering' van het openbaar bestuur plaats: driekwart van de belangrijkste politieke en bestuursfuncties wordt tegenwoordig bezet door etnische Basjkieren. Bij tijd en wijle kon de republieksleiding zich regelrecht afzetten tegen Moskou.

Basjkortostan ligt onder Tatarstan aan de middenloop van de Wolga. Er wonen 4,1 miljoen mensen. De etnische Basjkieren zijn zeer gematigde moslims. Er wonen veel meer Basjkieren buiten de republiek dan erbinnen. Binnen Basjkortostan maken etnische Basjkieren bijna een derde van de bevolking uit. Er wonen meer etnsiche Russen (37 procent van de bevolking) en ongeveer evenveel Tataren als Basjkieren. Economisch draait de deelrepubliek op oliewinning, petrochemische industrie en landbouw.

Oeral Rachimov
In Basjkortostan leken een paar jaar geleden zelfs dynastieke verhoudingen te komen. Oeral Rachimov, de zoon van de president, werd gezien als de belangrijkste kandidaat om zijn vader op te volgen. Via een gesloten privatisering was hij al eigenaar geworden van het regionale oliewinningbedrijf Basjneft.

Vorig jaar werd deze economische machtsbasis van de Rachimov-clan aangetast: Oeral moest het bedrijf verkopen aan het investeringsfonds Sistema. Dit leverde wel bijna 2,5 miljard dollar op. Oeral Rachimov woont tegenwoordig in Oostenrijk.

Sterke regionale leiders kunnen tegenover het Kremlin een sterke tegenmacht opbouwen. Zo laat burgemeester Loezjkov naar verluidt het stedelijke wegverkeer in Moskou in een verkeersinfarct vastlopen als hij bedreigingen ziet. Moertaza Rachimov zette Basjkiers nationalisme in als tegenmacht, met Basjkierse nationalistische jongerengroeperingen als stoottroepen. Vorig jaar juni klaagde hij op het Wereldcongres (Koeroeltaj) van Basjkieren dat de centralisering van de politieke macht onder Poetin 'zelfs erger was dan in de sovjettijd'.

Mede door deze politieke en economische schandalen was de tijd op voor Rachimov. Ook de bevolking had weinig gehad aan zijn regeerperiode, zeker afgezet tegen het economisch potentieel van Basjkortostan. De hoogte van de salarissen en de pensioenen in de republiek ligt onder het landelijk Russische gemiddelde, terwijl de welvaartstweedeling wel sterker is dan gemiddeld in Rusland.

Ontslagprocedure
Vorige maand toog Rachimov naar premier Poetin in Moskou in een poging de lucht te klaren. Die weigerde hem echter na urenlang antichambreren te ontvangen. Rachimov kreeg wel belet bij het hoofd van de presidentiële administratie, Sergej Narysjkin. Na een lang onderhoud vloog Rachimov naar het buitenverblijf van de president in Sotsji om bij Dmitri Medvedev zijn ontslag in te dienen.

Medvedev gaf Rachimov eervol ontslag en verleende hem de hoogste Russische staatsorde voor zijn 'grote bijdrage aan de sociaal-economische ontwikkeling van de republiek en jarenlange vruchtbare staatsactiviteiten'. Rachimov mag met zijn gezin in de presidentiële residentie van Basjkortostan blijven wonen en krijgt een maandpensioen van 750.000 roebel (bijna 20.000 euro). Hij en zijn gezin krijgen gratis medische topzorg en immuniteit voor juridische vervolging. Zijn gezinslijden behouden deze voorrechten ook na zijn overlijden.

Zulke afspraken zijn behoorlijk betrouwbaar, omdat geen enkele politieke leider in Rusland een precedent wil scheppen voor vervolging en/of armoede van een machthebber na zijn - al dan niet gedwongen - vertrek uit de politiek.

Ook werd een opvolger aangewezen waarin beide partijen zich konden vinden. De redelijk technocratische Roestem Chamitov, inmiddels aangesteld als interim-president, is aan het parlement van Basjkortostan voorgedragen. Chamitov (56) heeft eerst carrière gemaakt in de departementen van milieu en waterstaat van Basjkortostan en daarna in die van de landelijke regering in Moskou.

Voor Moskou is de timing van het ontslag van regionale leiders als Rachimov ook belangrijk. Het beste is tussen twee verkiezingsseizoenen in. Te snel na parlement- en presidentsverkiezingen kan als belediging en desinteresse voor de kiezers worden opgevat, maar te laat voor nieuwe verkiezingen betekent dat de nieuwe man (zelden is het een vrouw) onvoldoende tijd heeft om zijn politieke stempel te drukken en de regionale kiezers in het door Moskou gewenste electorale gareel te krijgen. Het ontslag van Rachimov vond plaats in het midden tussen de presidentsverkiezingen van 2008 en 2012.