Rusland: de bosbranden en het milieu

René Does

Rusland is al wekenlang in de greep van bosbranden, maar wonderlijk genoeg was op 8 augustus 2010 sinds het begin van het jaar pas de helft van de hoeveelheid bos afgebrand als in dezelfde periode in 2009. Na het artikel op deze site over de tamelijk recente beleidsmatige oorzaken van de bosbranden in Rusland (Kroniek van een aangekondigde brand), een bijdrage over de relatie tussen de bosbranden en het milieu.

Anders dan door verschillende bronnen, waaronder de leiding van de Russisch-orthodoxe kerk, wordt beweerd dat de hitte en de droogte van dit jaar 'in duizend jaar niet zijn voorgekomen', zijn er volgens Russische milieudeskundigen in Rusland iedere eeuw twee of drie van zulke hete en droge jaren die gepaard gaan met grote bos- en turfbranden. In de vorige eeuw waren dit de jaren 1937 en 1972.

Maar toen was de berichtgeving niet zo verfijnd als tegenwoordig en waren de communistische leiders bovendien al helemaal niet genegen om problemen en rampen aan de grote klok te hangen. Dit jaar is de omvang van de branden in Europees Rusland zeer waarschijnlijk groter dan toen en zijn daarmee ook de gevolgen erger.

Milieuschade
Het hoofd van het bosprogramma van de Russische afdeling van Greenpeace, Aleksej Jarosjenko, meldt in een opmerkelijk artikel op het internettijdschrift Polit.ru (www.polit.ru/analytics/2010/08/11/fire.html) dat er dit jaar pas de helft van de hoeveelheid bos is afgebrand dan die in 2009. De oorzaak is dat de hitte en droogte van dit jaar Europees Rusland treffen en de bosbranden vooral daar woeden. Ieder jaar zijn er in Rusland enkele tienduizenden bosbranden, maar meestal zijn die in het dunbevolkte oosten van Siberië en het Verre Oosten, waar ze een omvang van tientallen vierkante kilometers kunnen bereiken.

Volgens Jarosjenko was er op 8 augustus in het 'bosbrandenseizoen' van 2010 in totaal 945.268 hectare bos in rook opgegaan (bijna een promille van het totale Russische bosbestand van 1,14 miljard hectare). Vorig jaar was dit op 8 augustus al 1.819.756 hectare, maar dat was dus nogmaals gezegd voornamelijk in Siberië en het Verre Oosten.

Europees Rusland is dit jaar veel harder getroffen dan vorig jaar: in de provincie Moskou en omliggende regio's is 32 keer meer bos verbrand dan in 2009, in de Wolga-regio 27 keer meer en in de Oeral zes keer meer. In deze drie regio's tezamen ging het in totaal om 470.000 hectare bos dat per 8 augustus was afgebrand.

Naast de vernietiging van bossen is radioactieve vervuiling de tweede vorm van milieuschade door de bosbranden. Deze kan optreden als de branden radioactief besmette bossen bereiken. Op kleine schaal is dit wel op enkele plekken gebeurd, maar omvangrijke radioactieve vervuiling door het in brand vliegen van bossen in het westen van de provincie Brjansk, die nog zwaar radioactief vervuild zijn door de ramp in Tsjernobyl in april 1986 en waarvoor gevreesd werd, kon volgens Jarosjenko worden voorkomen.

De derde vorm van milieuschade is ernstige luchtverontreiniging door de rook van de brandende bossen en turfvelden. Vooral in de steden worden mensen hierdoor natuurlijk getroffen. Ernstige luchtvervuiling is er in Moskou en de steden ten oosten van de hoofdstad in de provincie Moskou, Tver, Vladimir, Rjazan, Nizjni Novgorod, Tjseboksary en Novotsjeboksarsk. De schade bestaat voornamelijk uit vervuiling van de lucht met roetdeeltjes en kolendamp. Tegen de roetdeeltjes kunnen stadsbewoners zich beschermen door natte lakens in de open ramen te hangen. Bescherming tegen de kolendamp is volgens Jarosjenko echter niet mogelijk.

Moerassen
Zijn de branden van dit jaar een eenmalige anomalie of zullen ze in Europees Rusland in de toekomst vaker voorkomen? Helaas het tweede, zo wordt gesteld door twee vooraanstaande Russische milieudeskundigen: Viktor Danilov-Daniljan, de directeur van het Instituut voor Watervraagstukken van de Russische Academie van Wetenschappen, en Joeri Magarsjak, de president van het Internationale Comité voor Intellectuele Samenwerking. Zij schreven in het dagblad Vremja Novostej van 11 augustus een nogal verontrustend artikel (www.vremya.ru/259596.html).

Dat de bosbranden dit jaar in het Europese deel van Rusland zo ernstig zijn komt volgens hen door twee oorzaken: de sterke verdroging van het landschap in combinatie met de toenemende klimaatverandering. De opdroging is het gevolg van het beleid uit de communistische tijd om moerassen in Europees Rusland droog te leggen. Dit begon onder Stalin en ging door onder de partijleiders Nikita Chroesjtsjov en Leonid Brezjnev.

Danilov-Daniljan en Magarsjak onderscheiden drie redenen waarom dit gebeurde. Onder Stalin begon de drooglegging van moerassen, omdat turf toen als een belangrijke brandstof werd gezien. Onder zijn opvolgers was het beleid om moerassen buiten het vruchtbare zwarte aardegebied, dat ten zuiden van Moskou in Europees Rusland ligt, droog te leggen ten behoeve van extra landbouwgronden. Overigens waren de kolchozen en sovchozen niet in staat om deze nieuwe landbouwgronden werkelijk in exploitatie te nemen, aldus de twee geleerden. Tot slot speelde de communistische ideologie een grote rol: was had de communistische samenleving nou aan drassige gronden met muggen en kikkers? Droogmaken ermee!

Volgens Danilov-Daniljan en Magarsjak bevatten de Russische moerassen voor de droogleggingcampagnes duizend kubieke kilometer water, een hoeveelheid die vier keer zo groot is als de jaarlijkse stroom van de Wolga van 250 kubieke kilometer. Hoeveel moeraswater door de drooglegging is verdwenen en hoeveel moeraswater waar is achtergebleven, is volgens de twee milieudeskundigen onbekend.

Ook is volgens hen voor alleen het Europese deel van Rusland, dat een totale oppervlakte heeft van vier miljoen vierkante kilometer, niet te zeggen hoe groot de arealen zijn van turfgronden en drooggelegde moerassen. Er zijn wel cijfers over de turfgronden over heel Rusland. Deze bedragen 3,69 miljoen vierkante kilometer, dat wil zeggen 21,6 procent van het totale Russische grondgebied. Grosso modo bestaat de noordelijke helft van Europees Rusland, boven de zwarte aarde, uit turfgronden.

De drooglegging van moerasgronden had als neveneffecten opdroging van naburige bossen en minder verdamping, waardoor er minder regen kwam. Ondergrondse turfbranden zijn daarbij veel moeilijker te bestrijden dan bovengrondse bosbranden. 'De gevolgen van de zinloze drooglegging van de moerassen zien we nu ruim een halve eeuw later.'

De gevolgen van het communistische droogleggingbeleid van moerassen zullen in de toekomst steeds meer gevoeld worden door de voortschrijdende klimaatverandering, die ook door Danilov-Daniljan en Magarsjak erkend wordt. Weersverschijnselen als droogte, vrieskou en stortbuien zullen volgen hen in steeds extremere vormen voorkomen. Bos- en turfbranden door droogte dus ook.

De twee geleerden pleiten ervoor om in samenwerking met westerse landen die ervaring hebben met natuurherstel (zoals Amerika, Canada en Duitsland) en de bestrijding van bosbranden (Australië) te gaan samenwerken aan de bestrijding van zowel een belangrijke oorzaak (de drooglegging van de moerassen) als de gevolgen van de bos- en turfbranden.

Danilov-Daniljan en Magarsjak waarschuwen op het einde van hun artikel: 'Moeten alle moerassen hersteld worden, en indien niet alle, waar dan? En hoe moeten ze precies hersteld worden? Deze vragen moeten diepgaand bestudeerd worden voordat er een nieuw strategisch programma wordt aangenomen. Indien dit niet wordt gedaan, is er het risico bij zo'n volgend Armageddon Rusland te verliezen. En dat zal een keer komen in de omstandigheden van mondiale klimaatverandering, en niet pas over 38 jaar (als we de huidige noodstoestand als een herhaling van 1972 opvatten), maar veel eerder.'