Geoffrey Roberts
Stalin's Wars. From World War to Cold War 1939-1953
Uitgeverij Van Gennep
New Haven en Londen, 2008
xxii + 468 blz.
ISBN 978-0-300-13622-7
€22,35

Stalin opnieuw herzien

Joeri Buhrer Tavanier

Stalin is altijd gezien als een meedogenloze heerser, die doordat hij vlak voor de Tweede Wereldoorlog zijn Generale Staf had uitgemoord, de Sovjet-Unie in een onmogelijke en verzwakte positie had gebracht. Slechts met veel geluk kwam de omslag in 1943, tijdens de slag om Stalingrad. Deze visie is echter onjuist. Stalin was wel degelijk een groot strategisch denker, die snel leerde van zijn fouten en luisterde naar zijn commandanten, die ook steeds betere adviezen gaven. Sovjet-Rusland speelde een cruciale rol bij de overwinning op de Duitsers, en Josef Stalin was hiervoor direct verantwoordelijk.

Dit is, heel in het kort, de belangrijkste these van Geoffrey Roberts in Stalin's Wars. Het boek verscheen oorspronkelijk in 2006, maar kwam onlangs uit in een nieuwe paperbackversie. Roberts is verbonden aan de National University van Ierland, te Cork. Hij schreef eerder boeken over hetzelfde thema, zoals The Unholy Alliance: Stalin's Pact with Hitler (1989) en Victory at Stalingrad: The Battle that Changed History (2002).

Roberts baseert zich op een groot aantal eerdere studies (al ontbreken enkele standaardwerken in de bibliografie) en op nieuw beschikbaar gekomen materiaal uit de Russische archieven. Hij komt tot geheel nieuwe conclusies. Roberts gebruikt bijvoorbeeld de agenda van Stalin om aan te tonen dat deze vrijwel direct na de Duitse inval belangrijke afspraken maakte met zijn generaals en dus nauw betrokken was bij de militaire reactie van de Sovjet-Unie, terwijl eerdere historici van mening waren dat Stalin zo verrast was door de aanval dat hij dagenlang nauwelijks aanspreekbaar was.

Roberts zegt dat Stalin inderdaad verrast was, net zoals overigens de legertop, maar toch vrijwel direct adequaat reageerde. Ook zegt hij dat Stalin al doende leerde en een steeds betere veldheer werd, met een steeds betere strategie. Als 'bewijs' hiervoor ziet hij onder meer dat Stalin in 1943 de titel 'maarschalk van de Sovjet-Unie' ontving.

Dit was volgens Roberts niet louter propaganda en onderdeel van de persoonlijkheidscultus (de 'traditionele' interpretatie), maar ook een teken van zijn militaire kwaliteiten en zijn goede en nauwe relatie met zijn generaals. Dit is natuurlijk een zwakke redenering. Het lijkt mij namelijk net zo goed mogelijk dat het voorstel om hem maarschalk van de Sovjet-Unie te maken afkomstig was van Stalin zelf.

Bovendien zou natuurlijk niemand het in zijn hoofd halen om die titel niet aan Stalin te geven, ongeacht hoe men werkelijk over hem dacht. Net zoals niemand de eerste wilde zijn om te stoppen met klappen na een toespraak van de Grote Leider. Is het lange applaus dan ook een teken van Stalins redenaarskunst?

Roberts' boek is helder geschreven en geeft een goed beeld van de Tweede Wereldoorlog door Russische ogen. Niettemin kreeg ik al na een paar bladzijden een ongemakkelijk gevoel. Hoewel ik niet denk dat Roberts Stalin nu direct wil neerzetten als een aardige man die het beste met zijn volk voorhad, gaat hij wel erg gemakkelijk voorbij aan de jaren van de Grote Terreur, die aan miljoenen mensen het leven kostte en waarvan het land aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog nog niet hersteld was.

Er is altijd aangenomen dat de zuiveringen in de militaire top een van de belangrijkste oorzaken van de belabberde staat van het leger ten tijde van de Duitse inval was. Roberts vraagt zich af of die oude top van het leger zo veel anders of beter zou hebben gereageerd dan de nieuwe deed, zonder dat hij daarvoor overigens overtuigende argumenten geeft. Hij ziet de Tweede Wereldoorlog als een 'buitengewone positieve periode' in het leven en de carrière van Stalin en lijkt niet te geloven dat de moord in juni 1937 op een van de belangrijkste strategen in het Sovjetleger, maarschalk Toechatsjevski, negatieve gevolgen had voor de staat van paraatheid van de Sovjet-Unie in 1941.

Roberts' boek is uitgegeven door Yale University Press, die in het verleden verschillende studies van de revisionistische school uitgaf. De revisonistische school zag Stalin niet als het 'meesterbrein' achter de terreur in de Sovjet-Unie, maar schetste veeleer een chaotisch beeld, waarin de top nauwelijks wist wat er werkelijk in het land gebeurde en de excessen niet in de hand zou hebben gehad. Stalin is in deze opvatting onderdeel van de gebeurtenissen, maar lang niet altijd de hoofdverantwoordelijke.

Roberts' boek is aan de ene kant op een nieuwe manier revisionistisch, wanneer hij Stalin niet langer ziet als wanhopig en in de war na de inval (de traditionele school), maar juist als degene die de beslissende rol speelde in de overwinning op de Duitsers door standvastig en slim te handelen. Tegelijkertijd is Roberts een traditionalist (of 'totalitarist' zoals het heette in de discussie met de revisionisten) in zijn opvatting dat Stalins rol alomvattend was en dat alle beslissingen door de Generale Staf genomen uiteindelijk van Stalin afkomstig waren.

Roberts heeft na verschijning van zijn boek gereageerd op critici die hem verweten dat hij Stalin had vergoelijkt. Dat was niet zijn bedoeling, zo zei hij. Zijn boek had duidelijk willen maken dat Stalin geen groots staatsman was en bovendien verantwoordelijk voor de dood van miljoenen. Echter, aldus Roberts, hij was wel een goede veldheer. Dat zou zijn gebleken uit zijn archiefonderzoek. Het negatieve beeld van Stalin tijdens de oorlog was een direct gevolg van Koude Oorlogspropaganda. In Stalin's Wars wilde Roberts dit beeld corrigeren.

Het lijkt mij dat Roberts niet is geslaagd in zijn doelstelling. Het is jammer dat uit het boek niet blijkt dat Roberts, ook al beweerde hij anders in latere reacties, van mening is dat de moord op zowel de legertop als op miljoenen anderen een negatieve invloed op de oorlog kan hebben gehad. Dit past ook weer geheel in de revisionistische lijn, waarbij vaak voorbij gegaan werd aan de grootse excessen, of de schuld daarvan niet bij Stalin werd gelegd.

Roberts heeft waarschijnlijk zo sterk zijn zinnen gezet op het leveren van bewijs dat Stalin toch vooral een positieve rol had tijdens de Tweede Wereldoorlog, dat hij andere informatie naar de achtergrond heeft geschoven. Daardoor is Stalin's Wars niet het objectieve boek geworden wat het had kunnen zijn.