Vasili Grossman
Leven en lot
Uit het Russisch vertaald door Froukje Slofstra
Uitgeverij Balans
Amsterdam 2008
959 blz.
ISBN 9050188966
€39,95

Grossmans meesterwerk

Ivo Pertijs

Leven en lot van de Russische schrijver Vasili Grossman (1905-1964) is een werk waar je de tijd voor moet nemen. Het telt ruim negenhonderd pagina's, aangevuld met een tien bladzijden lange lijst met belangrijkste personages en een indrukwekkend paginalang overzicht met noten. Zo op het eerste gezicht niet echt een boek dat je tussendoor even leest.

Grossman maakte tijdens de Tweede Wereldoorlog faam als oorlogcorrespondent. De journalist reisde kriskras over het slagveld en was ooggetuige van de belangrijkste gevechten, waaronder de slag om Stalingrad, reisde later westwaarts met het Rode Leger mee en maakte met zijn gedetailleerde verslagen en reportages enorme indruk op de lezers van de legerkrant Krasnaja Zvezda. Over Grossman verscheen twee jaar geleden het boek Een schrijver in oorlog, waarvoor geput is uit zijn notities.

Ondanks alle gevoelige informatie die Grossman als correspondent ter ore kwam, bleef hij, haast als een wonder, uit de beruchte kampen. De oorlog zelf kwam Grossman eveneens ongeschonden uit, al bleef familieleed hem niet bespaard.

Aan de hand van diverse personages neemt Grossman de lezer mee door de bittere oorlogsjaren. Angst, onzekerheid, oorlogstaferelen, verdriet en politiek, alle elementen voor een volledige oorlogsroman tref je in Leven en lot aan. Rode draad is de familie Sjaposjnikov met als oudste Anna Vladimirovna Sjaposjnikova. Haar dochter Ljoedmila is getrouwd met het hoofdpersonage Viktor Strum, een man van joodse afkomst. Al vroeg in het verhaal - we zijn 138 pagina's onderweg - sterft de zoon uit een eerder huwelijk van Ljoedmila nadat hij ernstig gewond was geraakt.

Grossman besteedt ruimschoots aandacht aan leed en angst in de oorlogsjaren. Over de macht van Stalin schrijft hij: 'Eén woord van hem kon duizenden, tienduizenden mensen vernietigen. Een maarschalk, een volkscommissaris, een lid van het Centraal Comité, de secretaris van een regionaal partijcomité - mannen die gisteren nog het bevel gevoerd hadden over legers en fronten, die geheerst hadden over fronten, republieken of enorme fabrieken, konden vandaag met één woedend woord van Stalin tot niets worden teruggebracht, tot stof in de kampen, waar ze rammelend met hun etensblikken in de rij stonden voor een schep watersoep.'

Een veelvoud aan uiteenlopende personages, onder wie gevangenen, passeert de revue, al komen de hoofdpersonen steeds weer in het verhaal terug. Vanwege de structuur van het boek vergelijken recensenten het met Oorlog en vrede van Tolstoj. De overeenkomsten zijn er inderdaad, maar beide boeken zijn in een andere tijd en politiek klimaat geschreven.

Grossmans werk heeft een duidelijke politieke lading, al vond de schrijver zelf dat het geen politiek boek was, zo blijkt uit een brief die hij aan Nikita Chroesjtsjov schreef. 'Ik heb, voor zover mijn beperkte capaciteiten dat toelieten, over mensen gesproken, over hun verdriet, hun vreugde, hun dwalingen en hun dood; ik heb geschreven over liefde voor mensen en medelijden met mensen,' staat in de brief te lezen die als bijlage is opgenomen in de Nederlandse vertaling. Grossman zag zich gedwongen zich tot de eerste secretaris van het Centraal Comité van de Communistische Partij te wenden. In 1959, zo staat in het nuttige nawoord van vertaalster Froukje Slofstra, legde Grossman de laatste hand aan het boek waar hij liefst tien jaar aan werkte.

Hoewel Grossman begreep dat niet alle passages de censuur zouden passeren, onderschatte de ervaren schrijver de tijdsgeest. In 1961 - Grossman had het manuscript inmiddels ingeleverd voor publicatie - vond er een huiszoeking plaats waarbij alles wat met Leven en lot te maken had in beslag werd genomen. Dat de man die levensgevaarlijke veldslagen overleefd had en uit de klauwen van Stalins beulen was gebleven nu alsnog in de problemen kwam, moet vooral een schok voor Grossman zelf zijn geweest. De sovjetautoriteiten bleken mild: geen vervolging, maar ook geen publicatie.

Bij het lezen van Leven en lot is het niet moeilijk te raden waarom Grossmans boek de woede wekte van de sovjetautoriteiten. De schrijver voert regelmatig discussies op in het boek, gesprekken die mogelijk werkelijk plaatsgevonden hadden, waarbij het communisme er niet altijd even genadig van afkomt. Neem de woorden van sovjetgevangene Pavljoekov: 'Ik ben niet afgebeuld in de houtkap, maar toch heb ik het niet op de communisten. Ze laten je geen enkele bewegingsvrijheid. Dit mag je niet zaaien, die vrouw mag je niet trouwen, dat is niet jouw werk. Een mens wordt een papegaai.' Uiteraard spreekt hier in het boek een vijand van het volk, maar het staat er wel.

De publicatie van zijn levenswerk mocht de in 1964 gestorven Grossman, ondanks zijn pogingen om het verbod aan te vechten, niet meemaken. Pas in 1989 verscheen de eerste Russische editie. Het is jammer dat het bijna twintig jaar duurde voordat deze uitmuntende Nederlandse vertaling verscheen.

Literair verliest een dergelijk meesterwerk na al die jaren geen waarde, maar de historische impact zal nu aanzienlijk kleiner zijn dan pakweg twintig jaar geleden. Historici met een gouden pen als Anthony Beevor schreven reeds prachtige boeken over onder meer de Slag om Stalingrad, terwijl we via het werk van Solzjenitsyn en Sjalamov de sovjetkampen van binnenuit leerden kennen. Daarom is het toch wel jammer dat Leven en lot nu pas in het Nederlands is verschenen. Dat neemt niet weg dat er met deze vertaling een juweel ligt voor elke liefhebber van de Russische (oorlogs)geschiedenis en literatuur.