Dooi tussen Rusland en Polen zet door

René Does

De Russische president Dmitri Medvedev is een twitteraar. Op 8 december 2010 tweette hij: ‘Het bezoek aan Polen is achter de rug. De verbetering van de betrekkingen is overduidelijk.’ De voorafgaande twee dagen had hij een officieel staatsbezoek aan Polen gebracht en daar gesproken met president Bronislaw Komorovski en premier Donald Tusk. Hier werd met kracht verder gewerkt aan de ‘reset’ van de Pools-Russische betrekkingen, die twee jaar eerder voorzichtig was ingezet.

De verhoudingen tussen Rusland en Polen zijn historisch belast. Tussen 2006 en 2008 waren de betrekkingen weer eens bijzonder gespannen. Toen waren de tweelingbroers Lech en Jaroslaw Kazcynski van de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) aan de macht in de functies van respectievelijk president en premier.

Het beleid van de Kazcynski’s was conservatief en populistisch. In de buitenlandse politiek waren zij anti-Duits en anti-Russisch, pro-Amerikaans en sceptisch jegens de Europese Unie. Met Rusland werden historische gevoeligheden constant opgerakeld en regelmatig waren er handelsoorlogen tussen beide landen.

In 2008 kwam er om verschillende redenen een omslag. Op 13 augustus 2007 kwam de regering van Jaroslaw Kazcsynski ten val. De meeste Polen waren de confrontatiepolitiek van de Kaczynski’s inmiddels zat. De vervroegde parlementsverkiezingen van 21 oktober werden gewonnen door het centrumrechtse Burgerforum (PO). PO-leider Donald Tusk vormde een meerderheidsregering met de Poolse Boerenpartij (PSL). Tusk wilde de verstoorde relaties met Duitsland en Rusland herstellen.

In het najaar van 2008 werd ook Rusland hard getroffen door de mondiale kredietcrisis. In deze periode werd de eenzijdige en risicovolle afhankelijkheid van de Russische economie van de export van energiebronnen opnieuw pijnlijk duidelijk. De Russische leiders zetten in op een moderniseringskoers, waarvoor het aantrekken van Europese investeringen en technologische know-how als onmisbare input werden gezien.

Om de hele Europese Unie te paaien, moeten bilaterale ruzies met individuele EU-lidstaten als Polen echter opgelost worden. Zo zou het toenaderingsscenario met Polen in een gunstig scenario ook op de drie Baltische staten kunnen worden toegepast, hoewel hiervoor ook de bereidwilligheid van de Baltische leiders nodig zal zijn.

Rusland begon een charmeoffensief op een historisch gevoelige kwestie tussen beide landen: de start van de Tweede Wereldoorlog in september 1939 en de moord op ruim 4.000 Poolse officieren in de bossen bij het West-Russische Katyn in april 1940. In september 2009 bezocht premier Poetin Gdansk om samen met premier Tusk de zeventigste verjaardag van de inval van nazi-Duitsland te herdenken. Op woensdag 7 april 2010 herdachten Poetin en Tusk de moordpartij in de bossen bij Katyn in de West-Russische provincie Smolensk. Het was de eerste keer dat de moord gezamenlijk op het hoogste niveau werd herdacht (Zie Pools-Russische dooi in Katyn voor meer achtergrond over deze daden van Poetin.)

De anti-Russische president Lech Kazcynski was niet uitgenodigd bij de herdenking in Katyn. Hij zou op 10 april hier een eigen ceremonie hebben, maar die heeft hij op tragische wijze nooit bereikt. Tijdens de landing op het militaire vliegveld van Smolensk raakte het presidentiële vliegtuig, een oude Russische Toepolev, in dichte mist enkele boomtoppen en stortte neer. De president, zijn vrouw Maria en 90 andere leden van de Poolse militaire en politieke elite kwamen om het leven.

Ook de Russen reageerden diep bedroefd op de vliegramp en riepen een dag van nationale rouw uit. Het Russische medeleven leidde tot een sterke verbetering van de verhouding tussen Russen en Polen. En terwijl bijna alle westerse regeringshoofden vanwege het vliegverbod door de uitbarsting van de IJslandse vulkaan Eyjafjallajökull verstek lieten gaan op de begrafenis van Lech Kazcsynski en zijn vrouw in Krakow, vloog Medvedev wel naar Polen (Rusland had trouwens geen vliegverbod ingesteld).

Door het ongeluk werden de Poolse presidentsverkiezingen vervroegd. De gedoodverfde winnaar, de adellijke parlementsvoorzitter Bronislaw Komorowski van Burgerforum, won op 4 juli met 53 procent van de stemmen de tweede ronde van zijn tegenstrever Jaroslaw Kazcynski. Door de verkiezing van Komorowski had Polen nu ook een pragmatische president, die betere betrekkingen met Rusland en Duitsland wilde.

Twee weken voor Medvedevs bezoek aan Polen, op 26 november, werd door Rusland een nieuwe stap gezet in het erkennen van zijn verantwoordelijkheid voor de gebeurtenissen in Katyn in 1940: de Staatsdoema erkende dat alleen Stalin verantwoordelijkheid voor de historische misdaad droeg. Tot voor kort geheime Russische historische documenten over Katyn werden aan Polen overhandigd en in een soort officiële Wikileaks-actie ook op internet gezet. ‘Het is de taak van beide zijden om kunstmatige politisering op dit terrein te voorkomen en het in een puur wetenschappelijke bedding te brengen,’ aldus een officiële verklaring uit het Kremlin.

Medvedev kwam op 6 en 7 december met een zware Russische delegatie naar Polen; twee vliegtuigen vol. Er werden zes belangrijke samenwerkingsovereenkomsten getekend: een ’Declaratie over samenwerking in de modernisering van de economie’ en overeenkomsten op het gebied van milieubescherming van de Oostzee, de zeescheepvaart, post en elektronische verbindingen, samenwerking tussen de Openbaar Ministeries en toekomstige bezoeken door Poolse en Russische jongerenorganisaties aan elkaar.

Verder beloofde Rusland in het kader van de samenwerkingsovereenkomst tussen de Openbaar Ministeries dat alle achtergronden en informatie rond de vliegramp van 10 april vóór de eerste herdenking in april 2011 naar buiten zullen zijn gebracht. De laatste tijd waren er in Polen steeds meer klachten over gebrek aan samenwerking en openheid vanuit Russische kant, zoals het beschikbaar stellen van de geluidsbanden uit de zwarte doos van de verongelukte Toepolev. Met name onder de PiS-achterban zijn er veel aanhangers van de theorie dat Rusland een hand heeft gehad in de vliegtuigramp.

De PiS kan sowieso nog roet in het eten van de Russisch-Poolse toenadering gooien. Aanhangers van de partij protesteerden tijdens Medvedevs bezoek voor het presidentiële paleis in Warschau en riepen leuzen als ‘Het is hier Polen en niet Rusland!’ en ‘Wij willen de waarheid over Smolensk’. Mogelijke ondermijning van de Russisch-Poolse toenadering lijkt vooral van Poolse kant te kunnen komen.