Presidentsverkiezingen Tsjechië: linkse populist wint van liberaal

René Does

Voor het eerst konden de Tsjechen in januari 2013 in directe verkiezingen een president kiezen. Daarvóó was dit een voorrecht van het parlement. De verkiezingen leverden de verwachte winnaar op, de linkse populist Milos Zeman, maar zijn winst kwam anders tot stand dan verwacht.

Tsjechië heeft sinds het land zelfstandig werd na de scheiding in 1993 met Slowakije uit Tsjechoslowakije twee populaire presidenten met grote persoonlijke uitstraling gehad: de op 18 december 2011 overleden Vaclav Havel (1993-2003) en Vaclav Klaus (2003-2013). Omdat de laatste zijn twee grondwettelijk toegestane zittingstermijnen van vijf jaar had volgemaakt, moest er een nieuwe president worden gekozen. Deze keer dus na een grondwetswijziging via directe verkiezingen.

In de eerste ronde van vrijdag 11 en zaterdag 12 januari 2013 traden negen kandidaten in het strijdperk. Vier deden er echt toe. Twee favorieten, de oud-premiers Milos Zeman en Jan Fischer, en twee outsiders, de adellijke minister van Buitenlandse Zaken Karel Schwartzenberg en Jiri Dienstbier, senator namens de Tsjechische Sociaal-Democratische Partij (CSSD).

Milos Zeman maakte carrière binnen de Tsjechoslowaakse Communistische Partij, maar behoorde tot de dissidente tak. Na de ondergang van het communisme in 1989 in Tsjechoslowakije werd hij lid van de Tsjechoslowaakse en later Tsjechische Sociaal-Democratische Partij. Namens deze partij was hij van juli 1998 tot juli 2002 premier.

In 2001 werd hij door Vladimir Spidla opgevolgd als leider van de CSSD en in maart 2007 stapte hij helemaal uit de partij. Als presidentskandidaat was hij vertegenwoordiger van een eigen nieuwe partij, die hij in 2009 had opgericht: de Partij voor Burgerrechten - Zemanovtsy.

Jan Fischer maakte naam als partijloze technocratische premier in de periode mei 2009 - juni 2010, na een periode waarin Tsjechië politiek werd verlamd door een praktisch absolute patstelling tussen links en rechts. Hij kreeg veel respect door zijn onkreukbare en verantwoordelijke invulling van het premierschap.

Iedereen dacht dat Zeman en Fischer de nummers één en twee van de eerste ronde zouden worden om het daarna op 25 en 26 januari onder elkaar uit te maken wie de nieuwe president van Tsjechië zou worden. Echter, Fischer bakte er niets van in de verkiezingscampagne en het was niet hij maar Karel Schwartzenberg die Zeman in de eerste ronde dicht op de hielen zat en tweede werd. Zeman kreeg in de eerste ronde 24,2 procent van de stemmen, Schwartzenberg 23,4 procent, Fischer 16,4 procent en Dienstbier 16,1 procent.

De grijze Fischer was in de verkiezingscampagne geen partij voor de linkse populist Zeman, die zich onderscheidt door zijn kettingrokerij en grove humor en taalgebruik. Zo moesten Fischer en Zeman voor de televisie een taaltest Engels en Russisch doen. De stamelende Fischer legde het compleet af tegen Zeman, die goed Russisch spreekt en goede contacten heeft in de hoogste kringen van de Russische politiek en het Russische bedrijfsleven.

Hierdoor kwam de charismatische Schwartzenberg boven drijven. In de communistische tijd leefde hij in de emigratie, in Wenen, waar hij rijk werd. Twee keer, in 1967 en 2008, trouwde hij dezelfde Oostenrijkse gravin, Therese zu Hardegg (ze scheidden in 1988). Na de ondergang van het communisme keerde Schwartzenberg terug naar Tsjechië en maakte hij als liberaal carrière in de Tsjechische politiek. Hij werd vooral populair onder de jonge stadsbewoners, ondanks zijn inmiddels hoge leeftijd van 75 jaar. Zeman is overigens ook al 69 jaar.

Voor de tweede ronde kozen de Tsjechische kiezers twee duidelijk verschillende politici, waardoor er van een echte keuze sprake was: de linkse populist Milos Zeman versus de liberale kosmopoliet Karel Schwartzenberg. Hun aanhangers kwamen ook uit verschillende sociale groepen en regio´s. Die van Zeman uit de armere bevolkingsgroepen en het armere oosten en noorden van Tsjechië en die van Schwartzenberg uit de grote steden en het meer welvarende centrale deel van het land. Schwartzenberg was populairder onder jongeren en Zeman onder ouderen.

Zeman won de tweede ronde met 55 procent van de stemmen. Zijn winst had verschillende redenen. Zijn sociale en regionale aanhang was iets groter in aantal dan die van Schwartzenberg. Bovendien werd Schwartzenberg als minister geassocieerd met de zittende centrumrechtse regering van premier Petr Necas, die vanwege bezuinigingen en corruptieschandalen in zijn regering al maandenlang steeds impopulairder aan het worden is. Niet voor niets stelde Schwartzenberg in zijn campagne dat hij vanwege zijn persoonlijke rijkdom niet gevoelig was voor corruptie.

Verder werd Schwartzenberg in door Zeman gunstig gezinde media afgeschilderd als niet Tsjechisch genoeg. Want hij leefde immers in de moeilijke communistische tijd in het Westen, waar hij rijk kon worden. Daarbij woont zijn vrouw, die nauwelijks Tsjechisch spreekt, nog steeds gewoon in Wenen. En Schwartzenberg zou ook nog vriendschappelijke betrekking onderhouden met de Sudenten-Duitsers, de Tsjechische Duitsers die na de Tweede Wereldoorlog uit het land gedeporteerd werden en hun nazaten. Zeman distantieerde zich van zulke berichten in de media, maar ze beïnvloedden de kiezers wel.

Tot slot werd de linkse Zeman gesteund door de vertrekkende behoorlijk rechtse president Vaclav Klaus. Klaus verleende zijn steun aan Zeman, omdat hij diens linkse gedachtengoed minder erg vindt dan het liberalisme en kosmopolitisme van Schwartzenberg.

Constitutioneel heeft de president in Tsjechië vooral een ceremoniële functie. In de praktijk is de president echter machtiger vanwege het aanzien van het ambt en de sterke persoonlijkheden die zich verkiesbaar stellen. Dat gold heel sterk voor Zemans voorgangers, Havel en Klaus. Havel onderscheidde zich als oud-dissident door zijn humanisme en Klaus door zijn afkeer van grotere bevoegdheden voor de Europese Unie. Samen met de Britten leidde Klaus op onverzoenlijke wijze het verzet binnen de Europese Unie tegen grotere volmachten voor de Europese instellingen.

Wat dat betreft kon de Europese Unie tevreden zijn met de kandidatuur van zowel Zeman als Schwartzenberg. Beide zijn veel pro-Europeser dan de vertrekkende Klaus. Maar daarbij heeft Zeman, anders dan Schwartzenberg, ook goede banden met Rusland. De Tsjechen hebben nu een president waar zowel Brussel als Moskou goed mee uit de voeten kunnen.