Jan Brokken
Baltische zielen. Lotgevallen in Estland, Letland en Litouwen
Uitgeverij Atlas
Amsterdam/Antwerpen 2010
463 blz.
ISBN 978-90-450-0659-8
€24,90

Standaardwerk over Balticum

René Does

Baltische zielen van de Nederlandse schrijver Jan Brokken is alweer twee jaar uit. Ik heb het helaas wat laat na uitkomen gelezen, maar toch wil ik op deze plek nog een recensie aan dit boek besteden. Het is namelijk een prachtig werk, dat naar mijn mening een standaardwerk over de Baltische republieken Estland, Letland en Litouwen genoemd mag worden.

Brokkens boek is een mengeling van reisboek en portrettengalerij van vijftien minder en meer bekende Balten in even zoveel mooi opgeschreven hoofdstukken. Het gaat om zowel nog levende als overleden mannen en vrouwen die in de regio zijn geboren.

De portretten betreffen onder meer architect Michail Eisenstein, de vader van de wereldberoemde Russische regisseur Sergej Eisenstein, violist Gidon Kremer, filosofe Hannah Arendt, schilder Mark Rothko en componist Arvo Pärt, maar ook minder bekende Balten als boekhandelaar Janiz Roze, het Litouwse meisje Loreta Asanaviciute, dat op 13 januari 1991 in Vilnius onder de rupsbanden van een Russische tank werd gedood, en hoofdcommissaris van politie Hermann Simm van Tallinn, die voor de Russische geheime dienst bleek te spioneren.

Het zijn allemaal indringende portretten. Onderwijl krijgt de lezer een uitstekende politieke en culturele geschiedenis van de Baltische landen geleverd. Het boek bevat veel illustraties van de beschreven personen en de door Brokken bezochte plekken, wat als een echte meerwaarde bij de geschreven portretten werkt.

In september 1999 bezocht Brokken het Balticum voor het eerst, als passagier op het vrachtschip de Grachtborg, dat over de Oostzee voer. Hij werd toen door de regio gegrepen. 'Die ene, toevallige reis (…) had me nieuwsgierig gemaakt naar de landen in de schimmigste uithoek van Europa.'

Brokken ging veel over de regio lezen en maakte zes lange reizen naar Estland, Letland en Litouwen. Niet alleen naar de hoofdsteden Tallinn, Riga en Vilnius en de aangename kustplaatsen, maar ook naar steden en plaatsjes waar een gemiddelde toerist eigenlijk niets te zoeken heeft. Zelfs zijn reis naar de Russisch Letse industriestad Daugavpils weet Brokken aantrekkelijk te presenteren, en dat is een hele prestatie. Dit alles om de achtergronden van zijn geportretteerde personen zo goed en volledig te leren kennen.

Estland, Letland en Litouwen zijn - zeker qua inwonertal - kleine landen die veruit het grootste deel van hun geschiedenis door omringende grootmachten zijn overheerst: Duitsland, Zweden, Polen en vooral Rusland. Ze zijn sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie onafhankelijke staten, maar daarvoor hebben ze alleen een korte periode van onafhankelijkheid gekend in het interbellum tussen de twee wereldoorlogen.

Hun geschiedenis is daarom voor een groot deel strijd voor onafhankelijkheid en strijd voor het behoud van de eigen nationale identiteit en cultuur. Brokken noemt dit 'trots': 'Trots is iets anders dan nationalisme, chauvinisme of verwaandheid; trots is het geloof in alles wat je bijzonder, markant en uniek maakt. Trots is vertrouwen in je eigen taal, je eigen cultuur, je eigen kunnen en je eigen originaliteit. Trots is het enige juiste antwoord op geweld en onderdrukking.'

Met wat goede wil kan ook de Russische enclave Kaliningrad tussen Litouwen, Wit-Rusland en Polen tot het Balticum worden gerekend. Deze enclave is de voormalige Duitse stad Königsberg met omringende gebieden, die de Sovjet-Unie na de Tweede Wereldoorlog annexeerde en hernoemde in de provincie Kaliningrad.

Ook deze stad, de geboortestad van Hannah Arendt, heeft Brokken bezocht. Het betreffende hoofdstuk is een prachtig dubbelportret van de persoon Arendt en de stad Königsberg. Over het huidige Kaliningrad merkt Brokken op: 'In weinig steden brandde de lamp van de Verlichting helderder, in weinig steden doofde ze abrupter.'

Zoals gezegd is dit boek ook een culturele en politieke geschiedenis van het Balticum. Van de van oorsprong patriarchale boerenmaatschappij met een Baltische adel als leidende klasse, het rijke maar verdwenen joodse leven, tot en met de Zingende Revolutie op het einde van de sovjettijd en de herwonnen onafhankelijkheid: verhalenderwijs wordt de lezer door Brokken over de Baltsiche geschiedenis geïnformeerd. Bovendien doet hij dit zeer evenwichtig: de mooie maar ook de minder mooie momenten uit de geschiedenis van de drie landen, zoals het antisemitisme, komen aan bod.

De titel van het boek komt terug in het verhaal over de schrijver Eduard von Keyserling, de 'Baltische Proust'. Brokken noemt hem 'een echte Baltische ziel', dat wil zeggen 'een outcast in zijn eigen wereld, een ontwortelde die dat absoluut niet wilde zijn, een milde spotter die probeerde te verhullen hoezeer hij zich verworpen voelde, en tegelijk iemand die waanzinnige liefde koesterde voor de omgeving waarin hij opgroeide'.

Brokken heeft de Baltische ziel in zijn boek in de kern weten te treffen. Baltische zielen is een geweldig boek dat zowel op het verstand als op het gevoel van de lezer een beroep doet.