Emerson Vermaat
Het Ribbentrop-Molotov pact 1939. Prelude tot de Tweede Wereldoorlog
Uitgeverij Aspekt
Soesterberg 2009
167 blz.
ISBN-13: 978-90-5911-838-6
€18,95
Een immoreel pact
Jan Limbeek
Op 23 augustus was het zeventig jaar geleden dat het Molotov-Ribbentrop Pact in werking trad. Ronde jaartallen van cruciale historische gebeurtenissen zijn vaak aanleiding een boek uit te brengen. Ditmaal heeft Emerson Vermaat dat voor zijn rekening genomen. Zijn Het Ribbentrop-Molotov pact 1939. Prelude tot de Tweede Wereldoorlog geeft een keurige samenvatting van de gebeurtenissen. Helaas staat er vrijwel niets nieuws in. Af en toe wijkt hij zeer van het onderwerp af. Een verhaal over de Duitse jodenvervolging (na 1942!) past op geen enkele manier bij het onderwerp.
Het niet-aanvalsverdrag van augustus 1939 kwam destijds als een grote verrassing. Hoe is het mogelijk dat de communisten tot een akkoord kwamen met hun grootste tegenstanders. Vermaat wijst erop dat de communisten veelal nauw samenwerkten met fascisten. Hij vindt dat immoreel en dom.
Het was dom omdat de communisten voortdurend de fascistische dreiging onderschatten en telkens verrast werden door de kracht van de fascisten. Een anachronistische visie van Vermaat want slechts weinigen hielden er destijds rekening mee dat Hitler in korte tijd tegen betrekkelijk geringe kosten een groot deel van Europa zou kunnen veroveren. Vermaat vindt het Pact ook immoreel omdat de Sovjet-Unie Hitler de vrije hand gaf om in Europa zijn gang te gaan.
Daarmee verkeerde Stalin trouwens in goed gezelschap want Engeland en Frankrijk poogden evenzeer tot een akkoord te komen met Hitler. Iets wat Vermaat verzwijgt. Het dieptepunt van die pogingen werd bereikt in september 1938, toen in München het Tsjechische Sudetenland aan Hitler werd gegeven in ruil voor zijn belofte toekomstige geschillen vreedzaam aan de onderhandelingstafel te beslechten. Een belofte die Hitler een half jaar later al brak. Het München-akkoord was een opzichtige poging van Hitler zijn agressie oostwaarts te richten. Stalin vatte dit in ieder geval zo op. Hij twijfelde er sowieso aan of de westerse machten betekenisvol zouden interveniëren om de communisten te helpen als Hitler de Sovjet-Unie zou binnenvallen.
Pas toen Hitler in maart 1939 de rest van Tsjechië bemachtigd had (Slowakije werd een protectoraat), werd Hitlers leugenachtigheid en agressie voor de publieke opinie duidelijk. Engeland en Frankrijk garandeerden Hitler oorlog als hij Polen zou binnenvallen.
Pas vanaf toen wilden zij een akkoord sluiten met de Sovjet-Unie. Vermaat stelt dat Stalin gedurende de jaren '30 op twee paarden wilde wedden. Het zou best kunnen dat hij dat wilde, maar pas vanaf maart 1939 kon hij dat. Vanuit Stalins oogpunt was het Westen evenmin te vertrouwen als Hitler en zou hij een akkoord sluiten met die partij die het meest te bieden had.
Uiteraard was het pact immoreel, waarvan Vermaat de lezer telkens goed wil doordringen. De voordelen van het Pact schenen groot te zijn voor de Sovjet-Unie. Duitsland enerzijds en Engeland en Frankrijk anderzijds zouden verwikkeld raken in een langdurige uitputtingsoorlog, terwijl de Sovjet-Unie kon toekijken en sterker worden. Bovendien was in het bij het Pact behorende geheime protocol afgesproken dat Stalin een deel van Polen zou krijgen grote invloed in Finland, de Baltische landen en Bessarabië.
Het staat vast dat Stalin Hitlers overtuigingen goed kende en zijn bedoelingen met de Sovjet-Unie op waarde schatte. Waarom dan negeerde Stalin de 84 waarschuwingen dat Hitler de Sovjet Unie wilde binnen vallen gedurende het laatste half jaar voor de invasie? De gangbare verklaring is dat Stalin het Westen wantrouwde en geen oorlog met Hitler wilde. Hij stak dus zijn kop in het zand. Het probleem met deze verklaring is dat gedurende Stalins heerschappij nergens anders uit blijkt dat Stalin dom, kortzichtig en onrealistisch was. En nu wel.
Een spectaculaire verklaring die de laatste twee decennia opkomt is dat Stalin zelf op het punt stond Hitler-Duitsland binnen te vallen. Aan deze verklaring kleven veel bezwaren. Maar dat is geen reden om dit alternatief geheel te negeren, zoals Vermaat doet. Je mag aannemen dat hij wel kennis had van deze mogelijkheid, want hij haalt Bedrogen bedriegers uit 2006 aan van wijlen Marius Broekmeyer. Broekmeyer was overtuigd geraakt van Stalins offensieve plannen.
Vermaats boek is vooral interessant voor de lezer die weinig kennis heeft van de aard van Stalins Sovjet-Unie of Hitler-Duitsland en toch geïnteresseerd is in het Pact. Op bladzijde 76 is bijvoorbeeld te lezen dat Hitler de Sovjet-Unie aanviel, 'zonder dat er van Sovjet-Russische zijde ook maar de geringste provocatie was geweest'. Zoveel verwondering over voor de hand liggende gebeurtenissen komt een beetje onnozel over.
Waarom de auteur zich zo negatief uitlaat over de toenmalige Sovjet-Unie blijkt uit zijn ideeën over het huidige Rusland. Vanwege Poetins gedeeltelijke terugdraaien van de liberalisering komt Vermaat in zijn epiloog tot de volgende uitspraak: 'Als het zo doorgaat … zou Rusland in de toekomst wel eens net zo'n bedreiging kunnen gaan vormen voor Europa als nazi-Duitsland indertijd' (blz. 132). Dit lijkt mij een rare vergelijking.