Christian Halbrock
Stasi-Stadt - Die MfS-Zentrale in Berlin-Lichtenberg. Ein historischer Rundgang um das ehemalige Hauptquartier des DDR-Staatssicherheitsdienstes
Ch. Links Verlag
Berlin 2009
78 blz.
ISBN 978-3-86153-520-1
€12,90

Een stad in de stad

Harm Ramkema

'Honecker ist sau blöd', Honecker is niet goed wijs, of, zo u wilt, Honecker is knettergek. Het getuigde indertijd van grote moed om dit op een gebouw van de staatsveiligheidsdienst van de Duitse Democratische Republiek (DDR) te schrijven. Moed, omdat Honecker de secretaris-generaal van de almachtige communistische partij van de DDR was. De auteur is nooit gepakt - en dat geeft weer aan dat ook de staatsveiligheidsdienst steken liet vallen. De historicus en etnoloog Christian Halbrock heeft deze anekdote opgetekend in zijn boekje Stasi-Stadt.

Als u in Berlijn bent, dan loont het zich om op Alexanderplatz metro U5 richting Hönow te nemen en op station Magdalenenstraße weer uit te stappen. U staat dan aan de zuidzijde van een enorm gebouwencomplex, namelijk het voormalige hoofdkwartier van het Ministerium für Staatssicherheit (MfS), het Ministerie voor Staatsveiligheid, in het (Oost-)Berlijnse stadsdeel Lichtenberg. In zijn boekje neemt Halbrock u mee voor een belangwekkende wandeling om en door deze stad in de stad.

Het MfS werd in 1950 opgericht en gehuisvest aan de Normannenstraße 22, in de burelen van het belastingkantoor van Lichtenberg. In de loop van de daaropvolgende decennia breidde het ministerie zich gestaag uit, en wel ten noorden en ten zuiden van de Normannenstraße. Een groot aantal panden en terreinen kwam in handen van het MfS; oude woonhuizen of bedrijfsgebouwen werden ontruimd, verbouwd of - meestal - afgebroken, waarna nieuwbouw kon plaatsvinden.

Veertig jaar lang was het MfS het 'schild en zwaard' van de communistische partij (SED) - en dat hield in dat zo ongeveer iedere burger van de DDR door de staatsveiligheidsdienst in de gaten werd gehouden. De cijfers liegen er niet om. In 1989, vlak voor het einde van de DDR, had het Ministerie voor Staatsveiligheid in totaal 91.015 medewerkers in dienst. Velen van hen hielden zich bezig met buitenlandse spionage. Maar toch: op een bevolking van 16,4 miljoen betekende dat één Stasi per 180 inwoners.

In zijn bijna veertigjarige bestaan telde het MfS ook nog eens zo'n 600.000 Inoffizielle Mitarbeiter (IM), mensen die vrijwillig of onder dwang andere burgers (dikwijls ook familieleden) bespioneerden en informatie doorsluisden naar medewerkers van de staatsveiligheidsdienst. Op het hoofdkwartier in Berlijn werkten in de jaren tachtig naar schatting vijf- tot zevenduizend mensen, in een complex met een omvang van 22 hectare.

Halbrock begint de wandeling in het zuidelijke gedeelte, bij het metrostation. Links staan de enorme gebouwen van de buitenlandse spionage, de Hauptverwaltung Aufklärung, die in 1978 zijn opgetrokken. De wandeling voert vervolgens naar het binnenhof van het complex, alwaar zich onder meer de toegang tot het huidige Stasi-museum bevindt. De Stasi kan geen gebrek aan vernuft worden verweten als het gaat om het ontwikkelen en plaatsen van afluisterapparatuur, zo blijkt uit een rondgang door het museum.

Op de eerste verdieping liggen de werkvertrekken van Erich Mielke, die 22 jaar lang minister voor Staatsveiligheid is geweest. Zij verkeren grotendeels nog in originele staat. In de voormalige (en huidige) kantine kunt u koffie drinken. De praatgrage serveerster vertelde ons dat de vertrekken van Mielke verschillende uitgangen hadden, want, zoals ze zei, een rat heeft altijd verschillende vluchtwegen…

De hoofdingang van het Stasi-complex ligt sinds 1979 aan de Ruschestraße; de ingang aan de Normannenstraße kwam daarmee te vervallen. In de Magdalenenstraße bevond zich de Untersuchungshaftanstalt van het MfS, waar verdachten in voorarrest werden gehouden en een bekentenis veelal werd afgedwongen.

De andere bevond zich in Hohenschönhausen (Genslerstraße), waar verschillende bekende tegenstanders van het regime hebben vastgezeten. Twintig jaar na het einde van de DDR is het nog steeds ontluisterend om te zien en te horen wat zich hier allemaal heeft afgespeeld als het ging om de onderdrukking van de eigen bevolking.

Het verdient aanbeveling om het boekje van Halbrock voor vertrek naar Berlijn aan te schaffen en alvast eens wat te lezen, want ter plekke gaat het toch een beetje duizelen, met al die namen van afdelingen, gebouwen, jaartallen enzovoort. De stijl van Halbrock is bovendien nogal ambtelijk, dus even lekker weg lezen is er niet bij. Maar voor € 12,90 krijgt u een fraai vormgegeven boekje, dat vele foto's en een schat aan informatie over het Stasi-complex bevat.