Op 9 november 1989 viel de Berlijnse Muur. Duizenden Oost-Duitsers stroomden West-Berlijn binnen na bijna 30 jaar van scheiding. Aanleiding waren de historische woorden van het Politbureaulid Günter Schabowski dat burgers van de DDR per direct zonder voorwaarden de grens over mochten. Inwoners verzamelden zich bij de grensovergangen onder het scanderen van 'Tor auf!' en 'Wir kommen wieder!' en eisten doorgang van de verbijsterde grenswachten, die uiteindelijk onder de druk bezweken. Vanaf dat moment volgden de gebeurtenissen elkaar snel op en nog geen jaar later, op 3 oktober 1990, was de eenwording van Duitsland een feit. Welke ontwikkelingen leidden tot de val van de muur? En hoe wordt daar nu op teruggekeken?
In de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd. De leegloop van de DDR vormde een steeds ernstigere bedreiging voor de Oost-Duitse economie. Sinds de oprichting van de DDR in 1949 waren al zo'n 2,5 miljoen voornamelijk jonge hoogopgeleide burgers naar het Westen gevlucht. Meestal via Berlijn, omdat de Duits-Duitse grens elders al hermetisch was afgesloten met een vijf kilometer brede zone van verboden gebied, die slechts toegankelijk was voor lokale inwoners. De Sovjet-Unie stemde in met de bouw van de Muur. Ze had het liefst gezien dat heel Berlijn aan de DDR was overgedragen, maar werd hierin gestuit door westers verzet.
Ook na de bouw van de Muur bleven mensen vluchten, niet zelden met fatale afloop. Een bijzonder plek in de muur was de Bernauer Strasse, waar huizen met de voordeur in West-Berlijn en de achterdeur in Oost-Berlijn stonden. Na de plotselinge bouw van de muur vluchtten mensen hier met behulp van de bewoners, totdat ook deze vluchtweg met het dichtmetselen van de ramen hermetisch werd afgesloten. Uit recent onderzoek blijkt dat de Muur minstens 136 slachtoffers heeft geëist. De bouw ervan was een van de dieptepunten van de Koude Oorlog, maar paradoxaal genoeg ook een maatregel die een confrontatie tussen Oost en West afwendde.
De Oost-West-relaties waren minder statisch dan men destijds vermoedde. In de jaren zeventig kwam vanuit West-Europa een voorzichtige ontspanning in de relatie met de Sovjet-Unie op gang, mede dankzij de nieuwe Ostpolitik van Willy Brandt, de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken. Brandt wilde een toenadering in de relaties met de DDR, Polen en de Sovjet-Unie. Beroemd is zijn knieval op 7 december 1970 bij een monument in Warschau ter nagedachtenis van de slachtoffers van de Duitse bezetting tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Er kwam een dialoog tussen Oost en West op gang, zoals bijvoorbeeld in de Conferentie voor Vrede en Veiligheid in Europa, waar enerzijds veiligheid en ontwapening en anderzijds mensenrechten centraal stonden. Met het aantreden in maart 1985 van Michail Gorbatsjov en zijn programma van glasnost en perestrojka raakten de ontwikkelingen in een stroomversnelling. Iemand die dit aanvoelde was Ronald Reagan, die op 12 juni 1987 in West-Berlijn de legendarische woorden sprak: 'Mr. Gorbachev, tear down this wall.'
Toch zat de deling van Europa en de realiteit van een bipolaire wereld nog zo in het hoofd van velen, dat ondanks alle voortekenen de val van de Muur voor menigeen volkomen onverwacht kwam. Eind jaren tachtig rommelde het in Midden- en Oost-Europa. De ontevredenheid en wanhoop onder de bevolking in de communistische satellietstaten groeide, terwijl de regimes in Polen en Hongarije voorzichtig aanstuurden op hervormingen. Dissidente bewegingen groeiden in kracht en kregen meer ruimte. Volksprotesten werden niet langer per definitie neergeslagen. Ondertussen bleef het DDR-regime vasthouden aan een strikt stalinistisch systeem.
In het jaar 1989 cumuleerden deze ontwikkelingen uiteindelijk in de opening van het IJzeren Gordijn en de val van de Muur. In het voorjaar besloot Hongarije namelijk het IJzeren Gordijn op de grens met Oostenrijk te ontmantelen. De foto van de ministers van Buitenlandse Zaken van Oostenrijk en Hongarije, Alois Mock en Gyula Horn, die op 27 juni 1989 gezamenlijk het IJzeren Gordijn doorknipten, verspreidde zich razendsnel.
Duizenden inwoners van de DDR reisden naar Hongarije, maar werden vooralsnog tegengehouden bij de Hongaars-Oostenrijkse of Tsjechoslowaaks-Hongaarse grens. Velen zochten vervolgens hun toevlucht in de West-Duitse ambassades in Boedapest en Praag. Maar ook op campings, bij kerken en midden in Boedapest sloegen deze vluchtelingen hun tenten op.
Op 19 augustus organiseerden Hongaarse oppositieleden en hun Oostenrijkse sympathisanten een Pan-Europese Picknick bij de grensplaats Sopronkohida om hun steun te betuigen aan de ontmanteling van het IJzeren Gordijn en op te roepen tot een Europa zonder grenzen. De bijeenkomst werd gesteund door Imre Pozsgay, een hervormingsgezind lid van het Politbureau. Voor deze gelegenheid zou de grens drie uur lang open gaan.
Niemand had verwacht dat de honderden Oost-Duitsers de grens zouden bestormen, terwijl de organisatoren nog een persconferentie voor de internationale pers gaven. De overrompelde grenswacht Arpád Bella, die geen instructies had ontvangen, besloot niet te schieten. Ongeveer zevenhonderd Oost-Duitsers vluchtten die dag. Langs de wegen naar de grensovergang stonden eindeloze rijen met achtergelaten Trabanten.
De picknick was een test. Hoe zou Gorbatsjov reageren en wat deden de in Hongarije gelegerde Russische soldaten? Toen het Kremlin de situatie voor kennisgeving leek aan te nemen, lag de weg naar het Westen open, ondanks hevige protesten vanuit de DDR, die op 7 oktober nog groots haar 40jarig bestaan wilde vieren.
Na geheime onderhandelingen met West-Duitsland opende Hongarije op 11 september 1989 zijn grenzen voor Oost-Duitse vluchtelingen. De druk op het DDR-regime nam toe. Nog geen twee weken later kon de West-Duitse minister van Buitenlandse Zaken Hans-Dietrich Genscher de duizenden Oost-Duitse vluchtelingen vanaf het balkon van de ambassade in Praag vertellen dat ze vrij naar West-Duitsland konden reizen. Zijn historische woorden luidden: 'Wir sind zu Ihnen gekommen, um Ihnen mitzuteilen, daß heute Ihre Ausreise...' De rest van zijn zin ging verloren in het gejuich van de massa en de tranen van geluk.
Ondertussen nam ook de druk van binnenuit toe door in de zomer ontstane volksprotesten, waarvan de bekendste de maandagdemonstraties in Leipzig waren. Uniek was dat op 9 oktober de massademonstratie naar het hoofdkwartier van de Stasi voor het eerst niet werd neergeslagen. De inwoners van Leipzig zien dit als het begin van de val van de Muur.
Hoe het ook zij, het zijn ontegenzeggelijk de Oost-Duitse vluchtelingen geweest die de ondergang van de DDR hebben ingeluid. Angela Merkel, de huidige Duitse Bondskanselier, vertelde onlangs in een interview dat de weg naar de vrijheid voor de DDR-burgers begon met de spontane grensopening tijdens de picknick in Hongarije.
Zie voor een gedetailleerd verslag van de gebeurtenissen in november 1989: www.chronik-der-mauer.de.
Zie voor de beelden van de speech van Hans-Dietrich Genscher: www.youtube.com/watch?v=Qh9EwNurawE.