De Dikke Honselaar

Hans Driessen

Wie vroeger een stukje uit een Russische krant moest vertalen, was nog niet jarig. Hij deed er goed aan zijn tafel vol te leggen met woordenboeken. Daar is nu verandering in gekomen.

Voorheen had de vertaler natuurlijk het woordenboek van Van den Baar nodig, maar verder ook in ieder geval de Oxford Russian-English Dictionary en de nieuwste editie van het Russische verklarende woordenboek van Ozjegov en Sjvedova - een soort Russische Van Dale. Een afkortingenwoordenboek, enige slangwoordenboeken en een encyclopedisch woordenboek konden ook geen kwaad. Zo was er een zekere kans dat hij het krantenstukje de baas zou worden.

Deze werkwijze kon alleen gehanteerd worden door mensen die in de loop der jaren een verzameling woordenboeken hadden aangelegd. Anderen moesten met de krant naar de bibliotheek. Ervaring leert dat veel mensen, ook studenten, niet graag iets in een bibliotheek gaan zitten vertalen.

Toen ik een paar weken geleden het zojuist verschenen Groot Russisch-Nederlands Woordenboek van Wim Honselaar in handen kreeg, was mijn eerste vraag dan ook: kun je hier een Russisch krantenstukje mee vertalen. Ik kocht snel de Moskovski Komsomolets en Argoementy i Fakty en verdomd, met Honselaar ging het. Hoe komt dat?

Ten eerste natuurlijk omdat in Honselaar twee keer zo veel woorden staan als in het beste woordenboek tot nu toe, het in 1995 herziene Russisch-Nederlandse woordenboek van Anton van den Baar. Tussen twee haakjes, in dit stuk zal onvermijdelijk van tijd tot tijd een vergelijking gemaakt worden tussen Honselaar en het woordenboek van Van den Baar. Die vergelijking zal in de regel in het voordeel van Honselaar uitvallen. Het is daarom misschien goed om te benadrukken dat Van den Baar in 1979 een geweldige prestatie heeft geleverd met het uitbrengen van het eerste op Nederlanders gerichte, Russisch-Nederlandse woordenboek.

Bovendien heeft hij tien jaar later het zeer omvangrijke en voortreffelijke Nederlands-Russische Woordenboek uitgebracht dat voor een groot deel ten grondslag ligt aan Honselaars werk. Dat Nederlands-Russische Woordenboek was een revolutionaire verbetering ten opzichte van het daarvoor alleen beschikbare woordenboek van Mironov, waarin je wel de vertaling van belangwekkende woorden en uitdrukkingen als 'roppen', 'puddeloven' en 'zijn hoofd tonen' kon vinden, maar niet van 'rietje', 'hoerenloper', en 'ik heb er genoeg van'.

Maar goed, Honselaar heeft dus twee keer zo veel woorden als Van den Baar. Daarbij gaat het om gewone woorden als razvjazka (verkeersplein) of bespredel (chaos) maar ook om streekwoorden als merjozja (fuik), die blijkbaar bekend genoeg geacht worden om op de voorpagina van de Moskovski Komsomolets te mogen.

Verder heeft Honselaar vaak betekenissen die je bij Van der Baar niet vindt. Ne bespokojtes betekent niet alleen 'Maak je niet druk' maar ook 'Doe geen moeite'. En vredny betekent inderdaad schadelijk, maar als je Russen het hoort hebben over iemand die vredny is, gaat het vaak om iemand die gemeen is of lastig doet zoals je bij Honselaar kunt vinden.

Maar er is meer. Iedereen die wel eens een stukje Russisch met studenten heeft gelezen, weet van de moeilijkheden die bijvoeglijke naamwoorden, afgeleid van personen of geografische namen, opleveren. Die woorden zijn vaak niet zo makkelijk thuis te brengen en daar komt bij dat Russen dit soort woorden niet met een hoofdletter schrijven. Nu ja, leninski gaat nog wel maar bajronitsjeski, 'Byroniaans', is al weer lastiger; podmoskovny ('in de buurt van Moskou') en priobski ('aan de Ob gelegen') vallen wel mee, maar bakinski ('Bakoe-') of almaatinets ('een inwoner van Almaty') weer minder. Kun je allemaal in Honselaar vinden.

Een ander probleem waarmee de lezer van een Russische krant in aanraking komt, is de overvloed aan woorden die uit het Engels komen. Met ofis (kantoor) en sejf (kluis) heeft niemand moeite, maar is dat ook zo met piarit (netwerken), een werkwoord gevormd van het zelfstandig naamwoord piar (pr).

Binnen deze categorie wordt weer een apart probleem gevormd door woorden die aan het Engels ontleend zijn maar die slechts een van de talrijke betekenissen van het oorspronkelijke woord bezitten. Dat is soms lastig. Zo had ik een groep studenten die wel kon bedenken dat spiker van 'speaker' kwam, maar pas na het herhaaldelijk 'order! order!' roepen van de docent, begreep dat het om de voorzitter van het parlement ging. Dergelijke toneelstukjes hoeven niet meer, want spiker staat in Honselaar.

Russen grijpen niet alleen naar het Engels om hun nieuwe politieke instellingen een naam te geven maar doen ook een beroep op ouderwetse Russische woorden. Van den Baar vermeldt bij het woord oeprava '(historisch)', maar bij Honselaar is het woord weer springlevend zoals blijkt uit het voorbeeld rajonnaja oeprava (stadsdeelkantoor).

Wat vindt u verder in het woordenboek? Vertalingen voor die tergende samenstellingen van woorden die je apart wel kent maar waarvan de combinatie je toch niet meteen duidelijk is. Sotsialnyje blaga (sociale voorzieningen) of lastiger nog avtorski list, waarvan niet alleen de vertaling 'vel druks' gegeven wordt, maar ook de toelichting '40.000 lettertekens of 700 dichtregels, om honorarium voor auteur te bepalen.' Daar heb je nog eens wat aan.

En natuurlijk veel spreektaal, bargoens en slang. Behalve nieuwe woorden en uitdrukkingen kwam ik ook oude bekenden tegen, die eindelijk het woordenboek binnen mochten, zoals het door Marius Broekmeyer al tientallen jaren gebezigde perepljoenoet, letterlijk 'verder spugen dan' en dus 'iemand overtroeven'.

Interessant is dat Honselaar soms meer biedt dan het specialistische woordenboek. Onder aktirovat vind je ook de betekenis 'vrijstellen van werk' die in het Russisch-Nederlands woordenboek van bargoens en kamptaal van Emmanuel Waegemans ontbreekt.

Sommige vertalingen zijn echt voortreffelijk. Bijvoorbeeld: On tipitsny goemanitari (Hij is een echte alfa). Andere zijn, ik weet dat het niet kan, maar toch zeg ik het, meer dan goed. Ik denk hier aan meroprijatija. Dat woord dient ter aanduiding van leuke dingen die op min of meer vrijwillige basis in groepsverband worden gedaan. Bij Honselaar is dat woord in zijn volle gruwelijkheid sober en precies vertaald met 'activiteiten'. Prachtig!

Zijn er dan geen kritische opmerkingen? Natuurlijk wel, dat kan niet anders. Zo vroeg ik me af waarom bij de vele betekenissen die bij het woord vstretsja vermeld staan, het eenvoudige 'afspraak' ontbreekt. Enigszins merkwaardig is dat bij aspirantka wel staat dat het aio betekent maar bij aspirant weer niet. De vertaling van ballotirovatsja (zich kandidaat stellen voor ballotage) is in ieder geval twee woorden te lang en ik vraag me af of 'zich verkiesbaar stellen', zoals bij Van den Baar staat, niet beter is.

Een iets langere inleiding waarin iets wordt verteld over de criteria op grond waarvan woorden worden opgenomen, zou wel mooi geweest zijn. Ik zou dan weten of de betekenis 'brandewijn' bij gorelka (komt voor in het verhaal Vij van Gogol) per ongeluk is weggelaten of dat een woord dat de negentiende-eeuwse woordenboekenmaker Dal als zuidelijk typeert, bij voorbaat kansloos is.

Dit zijn allemaal kleinigheden. De enorme verdienste van de makers van dit woordenboek is dat je met alleen hun boek als hulpmiddel een stuk Russisch kan lezen. Dat is iets nieuws en dat is iets geweldigs.

W. Honselaar
Groot Russisch-Nederlands Woordenboek Amsterdam, 2002
Uitgeverij Pegasus
1699 + XXVII blz.
ISBN 90 6143 274x
95 euro