Kroniek van een aangekondigde brand

René Does

Wie de afgelopen weken in Rusland verkoeling zocht kon eigenlijk alleen maar terecht op de site van het dagblad Komsomolskaja Pravda. Daar is op de startpagina permanent een filmpje te zien van regendruppels die op asfalt uiteenspatten. Daar wachten de Russen op: regen die de hitte verdrijft en de vele bos-, berm- en turfbranden dooft die rook en smog naar de steden verspreiden. Hadden ze in deze situatie terecht hoeven komen?

Rusland kent dit jaar een ontzettend hete en droge zomer. Sinds begin juli liggen de temperaturen in het Europese deel van het land tien tot vijftien graden boven het langjarige gemiddelde van 23 graden Celsius. Het gevolg is dat het land in de greep is van hitte en bosbranden die met hun rookverspreiding het openbare leven in veel steden, waaronder de hoofdstad Moskou, praktisch onmogelijk maken.

Op 4 augustus was de stand van zaken rond de hitte en branden als volgt:

• Er waren 23.900 bosbranden geregistreerd sinds het begin van het 'brandenseizoen', ofwel 24 procent meer dan in dezelfde periode van 2009.
• 49 mensen waren door de branden om het leven gekomen en ongeveer 500 mensen gewond geraakt.
• De materiële schade door de branden bedroeg minstens 6,5 miljard roebel (ongeveer 165 miljoen euro).
• Er woedden nog 529 grote bosbranden, waarvan 90 in een cirkel rond Moskou. In totaal waren er 813 brandhaarden.
• 744.000 hectare bos was afgebrand en 190.000 hectare stond nog in brand.
• In de brandbestrijding waren 155.000 mensen actief en 25.000 'technische eenheden', waaronder 56 blusvliegtuigen.
• In veertien van de ruim 80 regio's van de Russische Federatie was de noodtoestand afgekondigd: de provincies Moskou, Vladimir, Voronezj, Nizjni Novgorod, Rjazan, Lipetsk, Ivanovo, Kirov en Wolgograd en de deelrepublieken Mari-El, Mordovië, Boerjatië, Basjkortostan en Karelië.
• De enige nog een beetje werkende methode voor de burgers om zich thuis tegen de hitte en de rook te beschermen was een methode uit de sovjettijd: natte lakens voor de open ramen hangen.

Jaarlijks zijn er enkele tienduizenden bosbranden in Rusland. De meeste woeden gewoonlijk in het zeer dun bevolkte oosten van Siberië. Nu is het centrum van Europees Rusland, de Wolga-regio, het grootste slachtoffer. In binnen- en buitenland is er dit jaar daarom veel meer aandacht voor de bosbranden.

Zwartepieten
Het zwartepieten over de schuldvraag van de vele bosbranden is in volle gang. Het zijn de regionale bestuurders; de eerste strafzaken wegens chalatnost (nalatigheid) zijn inmiddels aangespannen. Het zijn de machthebbers in het algemeen. Het is de klimaatverandering. Het zijn de zorgeloos in de vrije natuur rokende en barbecueënde Russen. Niemand is schuldig: het komt gewoon door de uitzonderlijke hitte en droogte…

Uiteraard zijn de hitte en droogte van dit jaar de voorwaarden geweest waaronder de bosbranden konden uitbreken. Toch had de situatie lang zo erg niet hoeven zijn, als er niet twee ongelukkige maatregelen waren genomen. De eerste is dat in de jaren 2006 en 2007, na de uitvaardiging van een nieuwe Boswet, de Dienst voor de Bosbescherming werd opgeheven en meerdere instanties sindsdien voor het bosbeheer verantwoordelijk zijn, zoals het Ministerie van Landbouw en het daaraan ondergeschikte Federale Agentschap voor Bosbouw, de bosbouwbedrijven, de regionale besturen en het Ministerie voor Noodsituaties. In de praktijk is er nu niemand meer primair verantwoordelijk voor het bosbeheer en zijn de Russische bossen hierdoor 'zonder baas' komen te zitten.

De tweede maatregel was het ontslag op grote schaal van de traditionele boswachter. In de sovjettijd was er een effectieve bescherming tegen bosbranden opgebouwd. Met behulp van wachttorens en vliegtuigen van de dienst Avialesoochrana (Lucht en Bosbescherming) hielden boswachters de bossen in de gaten. Brandhaarden konden snel worden gelokaliseerd en gedoofd. Boswachterijen legden brandgangen aan en onderhielden landingsplaatsen voor blusapparatuur.

Volgens Joelija Latynina in de internetkrant Ezjednevny Zjoernal (Dagelijkse Krant) van 2 augustus werden in 2006 en 2007 zo'n 200.000 boswachters ontslagen. De omgang met bosbranden is daardoor meer een zaak geworden van bestrijding als ze eenmaal zijn uitgebroken dan van preventie.

Rusland heeft 1,14 miljard hectare bos. Bos is staatseigendom. Bosbouwbedrijven krijgen exploitatievergunningen en zijn verantwoordelijk voor het voorkomen en bestrijden van bosbranden op hun percelen. De bosbouwbedrijven pachten ongeveer tien procent van de bossen voor exploitatie. De bescherming van het overgrote deel van de Russische bossen is overgedragen aan de besturen van de regio's. Als die niet op eigen kracht een bosbrand weten te blussen, kunnen ze de hulp inroepen van het Ministerie voor Noodsituaties.

MTsjS
De derde oorzaak voor de ernst van de bosbranden - naast de opheffing van de Dienst voor de Bosbescherming en het ontslag van de traditionele boswachter - is de grotere rol van het Ministerie van Noodsituaties (MTsjS). Dit op militaire leest geschoeide ministerie werd in 1991 door president Boris Jeltsin opgericht als een van hem afhankelijk tegenwicht tegen de bestaande veiligheidsdepartementen. Het kreeg als taak de rampenbestrijding in Rusland. Sinds 2006 heeft het ministerie in het landelijke departement 19.500 medewerkers en in de regionale departementen nog eens 26.900 medewerkers.

In 2002 werd de Russische brandweer, die 250.000 brandweerlieden telt, van het Ministerie van Binnenlandse Zaken naar het MTsjS overgeheveld, waardoor een goed functionerend systeem werd opgeknipt en door elkaar gehusseld en er chaos en onduidelijke verantwoordelijkheden ontstonden. Daarnaast ging vele brandweerlieden niet mee naar het MTsjS.

Minister voor Noodsituaties Sergej Sjojgoe is een sterke persoonlijkheid, die goede persoonlijke betrekkingen onderhoudt met premier Poetin. Zijn ministerie is echter niet op zijn taken in het bosbeheer berekend. Zo schreef de militaire deskundige Anatoli Tsygankov, hoofd van het Centrum voor militaire prognoses, in het internettijdschrift Polit.ru: 'Voor 2002 was een situatie als deze gewoon onvoorstelbaar. Het MTsjS moet op zijn knieën smeken dat de voormalige brandweerofficieren van het Ministerie van Binnenlandse Zaken naar hun dienst terugkeren. Zo niet, dan zal Rusland gewoonweg in brand opgaan. Als je de statistieken van 1998, toen de brandweer nog onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken viel, vergelijkt met de huidige, onder de vleugels van het MTsjS, is de verslechtering van de cijfers duidelijk zichtbaar.'

En: 'Een geïntegreerd systeem voor de strijd tegen bosbranden bestaat niet meer. Het systeem van het blussen van bosbranden is volledig vernietigd.' (www.polit.ru/author/2010/08/04/pozary.html). Immers, het MTsjS is wettelijk niet verplicht om bosbranden te blussen; dit zijn de bosbouwbedrijven en de regionale besturen.

Dat de bestuurlijke verandering in het bosbeheer voor problemen als van dit jaar kon zorgen, werd in 2008 al voorspeld door wetenschappers van het Keldysj Instituut voor toegepaste wiskunde van de Russische Academie van Wetenschappen (RAN). Zij schreven destijds in een rapport: 'Sinds de inwerkingtreding van de nieuwe Boswet en de feitelijke opheffing van Avialesoochrana als geïntegreerde structuur kan ieder voldoende droog jaar catastrofaal worden. Er moet worden erkend dat de onderafdelingen van het Ministerie van Noodsituaties naar alle waarschijnlijkheid niet in staat zijn om bosbranden in grote omvang te blussen, omdat ze niet beschikken over de benodigde technische hulpmiddelen, middelen voor monitoren en kennis.'

Medewerker Pjotr Tsvetkov van het Bosinstituut van de RAN stelde: 'De volledige decentralisatie van het bosbeheer heeft grote problemen veroorzaakt.' (Nezavisimaja Gazeta, 4 augustus 2010)

Redder Poetin
Zeker in Rusland wordt in een situatie als deze naar de hoogste leiders gekeken. Wat hierbij opvalt, is dat voornamelijk premier Poetin als daadkrachtige bestuurder optreedt en zo ook wordt gepresenteerd in het televisienieuws. Hij schudt handen van brandweerlieden, belooft slachtoffers volledige vergoeding voor geleden schade en dreigt regionale bestuurders dat zij pas op vakantie mogen als alle branden zijn geblust.

De rol van president Medvedev lijkt voornamelijk te bestaan uit het zenden van troostende berichten via Twitter en zijn blog. Commentatoren concluderen hieruit dat nogmaals blijkt dat de echte macht in Rusland bij Poetin ligt en dat hij de man is die in 2012 weer president wordt.

Redder Poetin is echter ook verantwoordelijk voor de hierboven beschreven verslechtering van de situatie in het Russische bosbeheer. Komt hij misschien niet zwakker uit alle gebeurtenissen rond de bosbranden en houdt Medvedev zich hierom nogal afzijdig?

Hoe dan ook, de Russen hebben inmiddels één nieuwsbericht kunnen vernemen dat licht op het einde van de tunnel doet schijnen: in het Noordoost-Siberische Jakoetië is de eerste vriesdag alweer gemeten.