Rusland stopt graanexport wegens droogte

René Does

'In verband met de uitzonderlijk hoge temperaturen en de droogte vind ik het doelmatig om een tijdelijk verbod in te stellen op de export van het territorium van de Russische Federatie van graan en landbouwproducten die van graan gemaakt worden.' Met deze woorden van 5 augustus 2010 vaardigde premier Vladimir Poetin een exportverbod van Russische graan uit. Na de perikelen rond de export van aardgas de afgelopen jaren, lijkt Rusland zich opnieuw als een onbetrouwbare partner op de wereldmarkt te manifesteren.

Het exportverbod van graan geldt vooralsnog voor de periode 15 augustus - 31 december. Het verbod betreft tarwe, gerst, rogge, maïs, meel en deeg. Vorig jaar exporteerde Rusland ruim twintig miljoen ton graan. Op de hele wereld wordt jaarlijks ongeveer 675 miljoen ton graan geproduceerd.

Dalende prognoses
De Russische landbouw heeft vaker last van droogte, want iedere zomer is het ergens in het enorm uitgestrekte land wel heet en droog. Dit jaar zijn echter de belangrijkere landbouwregio's door de droogte en de hitte getroffen, met name het centrale deel van Europees Rusland en de Wolga-regio.

De hitte en de droogte hebben zware schade toegebracht aan de landbouw. Vorig jaar oogstte Rusland 97 miljoen ton graan. Aanvankelijk dacht het Ministerie van Landbouw dit jaar opnieuw zo'n oogst binnen te halen, maar in de loop van de droogteperiode moest het zijn schattingen over de graanopbrengst steeds naar beneden bijstellen: 85 miljoen ton… 80 miljoen ton… 75 miljoen ton… 70 miljoen ton… De meest pessimistische schatting is inmiddels dat er maar 60 miljoen ton graan zal worden binnengehaald.

In vergelijkbaar tempo werden de verwachtingen over de graanexport verlaagd. Aanvankelijk dacht men dit jaar net zo veel graan te kunnen exporteren als in 2009, maar de exportverwachtingen werden de afgelopen weken ook telkens naar beneden bijgesteld: 10 miljoen ton minder… 13 miljoen ton minder… Tot het exportverbod van 5 augustus.

Het exportverbod duurt dus tot 31 december. Afhankelijk van de werkelijke oogst zal eind van dit jaar worden beslist of het exportverbod (gedeeltelijk) kan worden opgeheven of zal worden verlengd.

Paniek
De binnenlandse graanconsumptie van Rusland bedraagt 78 miljoen ton. In de voorraadschuren ligt nog twintig miljoen ton graan. Als de pessimistische schatting van een oogst van 60 miljoen ton graan uitkomt, is deze voorraad geheel nodig om in de binnenlandse behoefte te voorzien. Dat rekensommetje is snel gemaakt.

De steeds lagere oogstschattingen hebben blijkbaar paniek veroorzaakt bij de machthebbers, waarna het exportverbod werd ingesteld. Exportverboden zijn er overigens niet alleen op landelijk niveau, ook de graanregio's binnen Rusland die door misoogsten bedreigd worden, denken erover exportverboden in te stellen om de graanvoorziening voor de eigen bevolking veilig te stellen.

Met het exportverbod wil de Russische regering de binnenlandse voedselmarkt stabiliseren, de omvang van de veestapel op peil houden en graanvoorraden voor volgend jaar zeker stellen. Maar deze overheidsbemoeienis met de graanmarkt doet wel aan de sovjettijd denken. Onder partijleider Leonid Brezjnev (1964-1982) bezorgde de voedselvoorziening de autoriteiten veel hoofdpijn. Tot het einde van de Sovjet-Unie bleven de voedseltekorten in de winkels groeien.

'Voedselveiligheid', dat wil zeggen een zo groot mogelijke autarkie in de binnenlandse voedselvoorziening, is sinds die Brezjnev-tijd bijna een obsessie voor Russische leiders. Behalve dat er genoeg voedsel in de winkels moet liggen, moeten voedselprijzen ook niet te veel stijgen. Met name de broodprijs is in Rusland een politiek instrument: als de prijs van het brood sterk stijgt, krijgen de autoriteiten dit onmiddellijk op hun bord.

Twee derde van de Russen is het hele besteedbare inkomen kwijt aan de dagelijkse boodschappen en in de gemiddelde Russische consumentenmand nemen brood en andere graanproducten een kwart van de uitgaven in. Geen wonder dat prijsstijgingen door de meeste Russen echt gevoeld worden, en daarna verweten aan de machthebbers.

Door de droogte waren de voedselprijzen deze zomer al stijgende. De Russische regering wil nu met het exportverbod, in combinatie met verkopen uit de graanvoorraden en subsidies aan landbouwbedrijven, de binnenlandse voedselmarkt beschermen tegen tekorten en al te grote prijsstijgingen.

Afweging
Dat Rusland door het exportembargo opnieuw als onbetrouwbare handelspartner op de wereldmarkt optreedt en de graanprijzen op de wereldmarkt extra opdrijft, nemen de leiders voor lief. Dat Rusland internationaal reputatieschade lijdt, wordt door niemand ontkend. Maar in hun afweging van binnenlandse politieke schade door stijgende voedselprijzen tegenover het internationale gezichtsverlies, slaat bij de Russische leiders de weegschaal door naar voorkoming van het eerste.

De grootste afnemers van Russisch graan zijn landen in het Midden-Oosten: Egypte, Turkije, Israël, Jordanië, Syrië en Iran. Zij moeten nu op zoek naar andere graanleveranciers, hetgeen de graanprijzen op de wereldmarkt zal opdrijven. Daardoor krijgt ook Nederland indirect met de gevolgen van het Russische exportverbod te maken.

Toch betekent het exportverbod ook een slag voor de Russische landbouw. De landbouwbedrijven en de handelaren en exporteurs in graan en graanproducten wordt door het politieke ingrijpen de mogelijkheid ontnomen te profiteren van de stijgende prijzen. Zij zullen verder veel moeite moeten doen om hun positie op de buitenlandse graanmarkt te heroveren als er weer graan voor de export overblijft. Het enige voordeel is dat Russisch graan ook dan nog wel goedkoper zal zijn dan bijvoorbeeld Frans en Amerikaans graan.

Gevolgen
Tot het communistische revolutiejaar 1917 was Rusland een belangrijke graanexporteur in de wereld. In het vorige decennium leek het land deze positie terug te winnen, met name doordat de Russische landbouw steeds sterker een geïntegreerd onderdeel van de wereldmarkt werd.

Het exportembargo van graan leidt nu tot vragen over de broosheid van de herwonnen status van graanexporteur. Bovendien hebben de ervaringen in de sovjettijd aangetoond dat politieke regulering van de voedselmarkt de echte problemen niet oplost.

Rusland heeft in 2008 en 2009 in twee zeer goede oogsten van respectievelijk 108 en 97 miljoen ton graan gekend. De meeste landbouwdeskundigen zeggen echter dat een gemiddelde Russische graanoogst 80 tot 85 miljoen ton graan omvat. Bij zo'n gemiddelde blijft er ook niet veel over voor de export als eerst helemaal in de binnenlandse behoefte moet worden voorzien: zo tussen de twee en zeven miljoen ton graan per jaar.

De opeenvolging dit jaar van een zeer koude winter en een uitzonderlijk hete en droge zomer heeft grote schade toegebracht aan veel Russische landbouwarealen. Tot diep in de grond is het kurkdroog. Daarnaast zal het overheidsingrijpen via het exportembargo de herwonnen marktpsychologie in de landbouwsector aantasten. Russische landbouwdeskundigen voorspellen dan ook dat 2011 en 2012 eveneens moeilijke jaren zullen worden voor de agrarische sector.