Oekraïne: beetje saaie presidentsverkiezingen

René Does

Taferelen als in december 2004 hoeven we niet te verwachten tijdens de presidentsverkiezingen in Oekraïne. De Oranje Revolutie van vijf jaar geleden bracht in een reeks van hectische gebeurtenissen de pro-westerse president Viktor Joesjtsjenko aan de macht, die toen samen met huidig premier Joelija Timosjenko de gestolen verkiezingsoverwinning van de door Rusland gesteunde Viktor Janoekovitsj aanviel.

Hun aanhangers, gehuld in oranje kleding, richtten in de vrieskou in grote getale op het centrale plein van Kiev, de Majdan, een enorm tentenkamp in. De fluwelen revolutie had succes: tijdens de herverkiezingen van januari 2005 werd Janoekovitsj door Joesjtsjenko verslagen.

Op 17 januari gaan de Oekraïners weer naar de stembus om een nieuwe president te kiezen. Bovengenoemde drie hoofdrolspelers van vijf jaar gelden zijn allemaal kandidaat. Van de euforie uit die periode is nu echter niets meer over. Zittend president Joesjtsjenko komt in de peilingen nooit boven de 5 procent en is kansloos om herkozen te worden. Het bondgenootschap tussen Joesjtsjenko en Timosjenko is veranderd in een politieke aartsvijandschap.

Ook als bestuurder heeft Joesjtsjenko teleurgesteld. Hij is eigenlijk geen van zijn verkiezingsbeloften nagekomen, zoals het doorvoeren van economische hervormingen, het aanpakken van de corruptie en het oplossen van de moord op de journalist Georgi Gongadze onder zijn voorganger Leonid Koetsjma.

De andere twee, Viktor Janoekovitsj van de Partij van de Regio's en Joelija Timosjenko van het Blok Joelija Timosjenko, hebben hun glans nog niet verloren en zijn de twee belangrijkste van de in totaal achttien kandidaten voor het Oekraïense presidentschap. De verkiezingen zullen in twee rondes verlopen als geen van de kandidaten meteen de absolute meerderheid wint.

De algemene verwachting is dat Janoekovitsj en Timosjenko naar de tweede ronde gaan. Janoekovitsj scoort in de peilingen meestal tussen de 30 en 35 procent en Timosjenko tussen de 15 en 20 procent. De enige mogelijke verrassing in de eerste ronde is dat een andere kandidaat dan Timosjenko nummer 2 wordt achter nummer 1 Janoekovitsj.

Volgens de peilingen heeft Janoekovitsj in de tweede ronde een overwicht over Timosjenko. Hij lijkt de meest waarschijnlijke kandidaat om de nieuwe president van Oekraïne te worden. Timosjenko is echter een enorme vechtersbaas, die geweldig campagne kan voeren. Als het haar lukt de meeste kiezers van de andere kandidaten en de mensen die nog geen keuze hebben gemaakt achter zich te krijgen, is ze zeker nog niet kansloos.

Als premier presenteert zij zich als een daadkrachtige en hardwerkende bestuurder die 'orde' wil brengen in Oekraïne. Zij wordt dikwijls 'de enige vent in de Oekraïense politiek' genoemd.

In de campagne spelen thema's een ondergeschikte rol. Er is vooral een persoonlijke strijd gaande tussen Janoekovitsj en Timosjenko, die ieder de belangen van verschillende oligarchen en financieel-industriële conglomeraten verdedigen. De Oekraïense politiek is meer een financieel-economische clanstrijd dan partijpolitiek. Niettemin kent Oekraïne (nog steeds) enkele diepe structurele problemen:

• Het land is verdeeld tussen een pro-Russsich zuiden en oosten en een pro-westers noorden en westen.
• Geopolitiek is het land op het Europese continent een grijze zone. Oekraïne zou kunnen kiezen voor integratie in de Euro-Atlantische structuren, maar dit wordt door Rusland hevig tegengewerkt.
• In de economie zijn nog steeds geen transparante marktverhoudingen gevormd. Oekraïne is buitengewoon hard getroffen door de mondiale kredietcrisis. In 2009 zal de economie naar verwachting met 14 procent zijn gekrompen.
• Oekraïne is op energiegebied een grote verspiller van energie en heeft het imago gekregen van een onbetrouwbaar transitoland in de export van Russisch gas naar Europa.
• Het land kampt door snelle vergrijzing met een demografische crisis. Tot 2050 zal het aantal inwoners volgens de prognoses dalen van 48 miljoen tot 36 miljoen inwoners.

Als Janoekovitsj wint, komt er een wat kleurloze man met de uitstraling van een sovjetbureaucraat aan het bewind. Wint de emotionele Timosjenko, dan zal de Oekraïense politiek een stuk kleurrijker zijn. Zij wordt omschreven als pragmatisch, populistisch en opportunistisch. Verschillende commentatoren noemen haar daarom een draaikont, die haar standpunten moeiteloos aanpast aan wat het moment voorschrijft.

Steunde zij in 2005 de anti-Russische kandidaat Joesjtsjenko, in het afgelopen jaar zocht ze steun voor haar kandidatuur bij haar Russische ambtgenoot Vladimir Poetin. Samen werkten ze aan het voorkomen van een nieuwe gascrisis tussen Rusland en Oekraïne. Waarschijnlijk rekent Timosjenko erop dat ze zeker kan zijn van winst onder het meer pro-westerse electoraat in het Westen van Oekraïne, maar voor een overwinning moet inbreken in de pro-Russsiche achterban van Janoekovitsj.

Timosjenko heeft natuurlijk ook haar uiterlijk mee. Hoewel inmiddels alweer 49 jaar oud, werd zij in oktober door de website Hottest Heads of State gekozen tot de meest sexy leider onder de 172 staatshoofden en premiers in de wereld (een competitie van mannen en vrouwen). In dit opzicht heeft zij bij de komende verkiezingen alleen concurrentie van kandidate Lidija Vona van de Dorpspartij, een varkenshoudster met als belangrijkste campagneboodschap dat zíj 'borstmaat 6' heeft.

Een overwinning van Janoekovitsj kan worden opgevat als revanche van Rusland voor het smadelijke gezichtsverlies tijdens de Oranje Revolutie. In dat geval zal Rusland de vreugde niet van de daken schreeuwen. Anders dan in 2004, heeft Rusland nu niet alle aandacht geïnvesteerd in één kandidaat (Janoekovitsj).

Behalve dat Janoekovitsj als premier in de praktijk veel minder pro-Russisch bleek te zijn en zich vooral door Oekraïense belangen liet leiden, heeft Rusland nu vooral ingezet op het propageren van een Rusland gunstig gezind beleid. Ook Timosjenko mag dit uitvoeren als zij wint. Timosjenko zelf heeft verklaard dat Oekraïne niet hoeft te kiezen tussen pro-Russisch of pro-Europees beleid: het land hoeft niet te kiezen 'tussen zijn moeder of zijn vader'.

Ook het Westen heeft anders dan in 2004 geen persoonlijke keuzes gemaakt. De Europese Unie houdt afstand, omdat het Oekraïne voor de nabije toekomst geen hoop op toetreding wenst te geven. Alleen Amerika kiest duidelijker voor integratie van Oekraïne in de NAVO en de EU, maar staat ook op grotere afstand dan in 2004 en wordt minder gehoord in Oekraïne zelf. Zo is de grote meerderheid van de Oekraïners tegen een NAVO-lidmaatschap van hun land.

Dit is ook het standpunt van Janoekovitsj, terwijl Timosjenko zegt dat deze vraag in een volksreferendum moet worden beslist. Door dit alles is er veel minder invloed van het buitenland op de verkiezingsstrijd in Oekraïne en zijn de belangrijkste kandidaten niet eenduidig als pro-Russisch of pro-westers aan te merken.

De presidentsverkiezingen zullen in Oekraïne weinig veranderingen opleveren. Doormodderen met de bestaande problemen lijkt het meest waarschijnlijke scenario voor de komende presidentiële zittingsperiode. Sommige commentatoren stellen dat echte politieke en economische hervormingen in Oekraïne pas zullen plaatsvinden als een nieuwe generatie politici op de voorgrond zal treden.

De tamme verkiezingsstrijd kan echter wel nog een conflictueus vervolg krijgen als Janoekovitsj en Timosjenko geen van beide in de tweede ronde met een overtuigende meerderheid wint. Wordt het een nek-aan-nek-race waarin zij rond de 50 procent uitkomen, dan zal de verliezer zich waarschijnlijk niet meteen bij de uitslag neerleggen.