Het Sint Petersburg van Raskolnikov

Achter de grandeur de waanzin

Jeroen Verkroost (tekst en foto's)

Sint Petersburg heeft naast de tsaristische grandeur ook de duistere sfeer uit Dostojevski's roman Misdaad en straf. De naam van de hoofdpersoon Raskolnikov betekent 'splitsing' of 'scheuring'. Dit verwijst niet alleen naar de hoofdpersoon, die emotioneel en rationeel is losgescheurd van zijn medemens, maar ook naar de gespletenheid van de stad zelf.

Sint Petersburg is ontworpen door tsaar Peter de Grote (1672-1725) als hoofdstad voor Rusland. In 1703 werd met de bouw ervan begonnen. Het historisch centrum is opgetrokken uit ooit helder pastelgroene en lichtgele en -oranje monumenten en is bezaaid met ruime, zonnige parken met soms tientallen meters hoge bomen. Maar achter de imponerende façades schuilen donkere hoeken, van zonlicht verstoken binnenpleinen met rondom hoge, dreigende muren en haveloze panden met afbladderend pleister en bakstenen die zich een weg naar buiten zoeken.

In deze speelplaats van de duivel, want dat is het beeld dat Fjodor Dostojevski (1821-1881) van Sint Petersburg opriep, dwalen nog steeds de verdoemden en het gespuis uit zijn tijd. De hedendaagse verdrukten zwerven 's nachts langs de vele pleinen, loerend op een slachtoffer om te beroven, of ze bieden in een viezig rokje en een met mond vol gaten hun gezelschap aan achter metrostation Vosstanija, rillend in de lauwe zomerzon. Maar ze zijn er ook 's winters, met de armen om zich heengeslagen in een nis op een binnenplaats, weggekropen voor de genadeloze kou van de nacht.

Sint Petersburg was in de negentiende eeuw wreed en benauwend voor zijn inwoners die niet over de middelen beschikten om naar het platteland te vluchten, zoals de rijkere burgers deden. Een van hen is de in rafelige kleding gestoken student Raskolnikov uit Dostojevski's Misdaad en straf. Raskolnikov heeft weliswaar een enkele vriend die hij kent van zijn rechtenstudie, maar hij leeft geïsoleerd. Hij voelt zich ver verheven boven het grauw. Zijn eenzaamheid ervaart hij niet als een straf; de stedelijke anonimiteit past hem.

Als Raskolnikov de deur uit gaat wordt hij omgeven door dronkaards, bedelaars en prostituees. De zomerhitte benauwt hem. Waar hij ook gaat, de stad omsluit hem, en nergens is verlichting. Zijn slaapplaats is een rommelig en donker hok, dat eerder doet denken aan een doodskist, dan aan een thuis waar een dolende ziel rust kan vinden.

Tijdens zijn omzwervingen door de krochten van de stad verneemt hij ideeën over de Übermensch en de morele rekenkunde. De Übermensch is volgens deze filosofie een buitengewone held die zichzelf buiten de regels van de samenleving plaatst om een hoger doel te bereiken. Volgens de logica van de morele rekenkunde is het toegestaan om het leven van enkelen te offeren, teneinde het leven van velen te verbeteren.

In het labyrint van Raskolnikovs geest rijpt zich een gedachtekronkel die in zijn verheven eenzaamheid geen weerwoord wordt geboden. Hij zoekt rechtvaardiging voor het plan om een oude woekeraarster te vermoorden. Volgens Raskolnikov is zij een in en in slecht mens omdat zij met de ellende van anderen haar geld verdient. Hij oordeelt dat haar dood ten goede zal komen aan alle slachtoffers die zij uitbuit en aan de armen die hij kan bedelen met de buit. Raskolnikov beschouwt zichzelf een Übermensch.

Wanneer hij zijn plan uitvoert en de woekeraarster met een bijl afslacht, wordt hij betrapt door haar halfzuster. Ook haar slaat hij dood. In paniek weet hij te ontvluchten, maar de buit blijkt klein.

Nu begint de geestelijke helletocht van Raskolnikov. Twijfels over de rechtvaardigheid van de moorden beginnen te knagen en tezamen met zijn opkomende schuldgevoelens drijven ze hem tot waanzin. Gebukt onder koortsdromen raakt hij ervan overtuigd dat de inspecteur die de zaak onderzoekt, hem onder verdenking houdt. Hij begint psychologische spelletjes met de inspecteur te spelen en daagt hem uit om hem te verdenken. Hoewel de inspecteur dankzij Raskolnikovs dwaze gedrag ervan overtuigd raakt dat hij de dader is, kan hij niks bewijzen.

Dan leert Raskolnikov Sonja kennen, die zichzelf prostitueert om haar familie te voeden. Hij wordt verliefd op haar omdat hij haar ziet als iemand die zich buiten de regels van de gemeenschap plaatst, net als hijzelf. Uiteindelijk is zij het die hem ertoe brengt zijn misdaad bij de politie te bekennen.

Hij wordt voor acht jaar verbannen naar een strafkamp in Siberië. Sonja volgt hem. Na negen maanden in Siberië realiseert Raskolnikov zich dat hij werkelijk van Sonja houdt. Hij krijgt berouw van zijn daad. De afstand tot de mensen om hem heen die zijn rationalistische en egocentrische denkwijze voedde, wordt doorbroken.

Dostojevski betwijfelde de menselijkheid van de rationaliteit, en zoals Russische schrijvers vaker doen, toetste hij deze filosofie middels zijn personages op haar houdbaarheid. De rationele en onmenselijke theorie van de Übermensch begint te wankelen als Raskolnikov zijn trotse eenzaamheid verlaat en toegeeft aan zijn gevoelens en zijn geweten.

In de loop van dit proces verplaatst het verhaal zich van het verstikkende Sint Petersburg naar Siberië, het symbool van weidsheid en onbezoedelde natuur. Het is uiteindelijk de liefde, een van de minst rationele drijfveren van de mens, die Raskolnikov naar berouw over zijn zonde leidt.

Sint Peterburg is voor Dostojevski een symbool van het kwaad. Elke grote stad weet het slechtste uit de mens te halen, maar door zijn rationele ontwerp is Sint Petersburg bij uitstek geschikt als achtergrond voor zijn filosofische stellingname.

Het karakter van de stad weerspiegelt zich in Raskolnikov, want zoals hij door zijn irrationeel kronkelende geest weer een waarachtig mens wordt, zo laat Sint Petersburg zijn ware natuur kennen in de donkere krochten en gangen, de vervallen binnenplaatsen en de verborgen nissen, waar schaduw en irrationaliteit heersen, maar die ook leiden naar de mooiste parken en pleinen.