Viktor Tsjernomyrdin (1938-2010)

René Does

‘Wat goed is voor Gazprom, is ook goed voor Rusland.’ Viktor Tsjernomyrdin was een kei in het bedenken van aforismen. ‘We wilden beter, maar we kregen weer hetzelfde.’ (Dit naar aanleiding van de markteconomie, die de communistische planeconomie verving.) In de vroege ochtend van 3 november is Tsjernomyrdin op 72-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Moskou overleden.

Viktor Tsjernomyrdin was premier van Rusland, oprichter van het Russische staatsgasconcern Gazprom, leider en oprichter van de politieke partij Ons Huis is Rusland en ambassadeur in Oekraïne. Zijn politieke glorietijd waren de jaren negentig: hij was een toppoliticus in de regeerperiode van president Boris Jeltsin.

Tsjernomyrdin werd na zijn overlijden alom geëerd als een kundig bestuurder en een goedmoedige en vriendelijke man, die de kunst verstond met mensen uit alle lagen van de bevolking om te gaan, van eenvoudige boeren tot de rijkste oligarchen. Kortom, Tsjernomyrdin was een simpatjaga, een sympathieke vent.

Tsjernomyrdin was al enige tijd ernstig ziek. Hij was hart- en nierpatiënt en hier kwam kanker bovenop. Hij overleed uiteindelijk aan een hartaanval.

Gazprom
Viktor Stepanovitsj Tsjernomyrdin werd op 9 april 1938 geboren in het dorp Tsjorny Otrog in de provincie Orenboerg in een gezin van vijf kinderen. Zijn vader was chauffeur. Viktor maakte een typische succescarrière van de sovjettijd: een hogere technische opleiding in combinatie met een bestuurscarrière binnen de rangen van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

Hij studeerde in 1962 af als ingenieur op het Polytechnisch Instituut van de Wolga-stad Samara, die van 1935 tot 1991 Koejbysjev heette. In 1981 werd hij doctor in de technische wetenschappen na de verdediging van een proefschrift met de titel Verdiepte bewerking van zwavelwaterstofgas door toepassing van nieuwe componenten.

Tussen 1973 en 1978 was Tsjernomyrdin directeur van de gasfabriek van de stad Orenboerg, in de Oeral. In 1982 werd hij viceminister van Gasindustrie van de Sovjet-Unie en in 1985 minister. In 1989 hervormde hij het ministerie in het staatsgasconcern Gazprom, dat tot de dag van vandaag de belangrijkste steunpilaar van de Russische economie is.

Van 1989 tot 1992 was hij bestuursvoorzitter van Gazprom. In deze periode viel de Sovjet-Unie uit elkaar en ging het communisme ten onder. Boris Jeltsin, die hij in de jaren tachtig had leren kennen in het communistische partijapparaat (beiden waren lid geworden van het Centraal Comité van de partij), was in 1990 president van Rusland geworden.

Boedjonnovsk
In december 1992 werd hij door president Jeltsin tot premier benoemd. De ervaren bestuurder Tsjernomyrdin moest rust brengen onder de Russische bevolking na een jaar radicale economische hervormingen onder zijn voorganger Jegor Gajdar (eind 2009 overleden). Gajdar gold als een vertegenwoordiger van de ‘jonge hervormers’, die bij Jeltsin altijd een gewillig oor vonden. Tsjernomyrdin wist een evenwicht te vinden tussen de belangen van de oude communistische staatsbedrijven en de jonge hervormers.

Onder zijn premierschap kwam het hervormingsbeleid zeker niet tot stilstand: er vond een snelle privatisering van staatsbedrijven plaats onder leiding van de jonge vice-premier Anatoli Tsjoebajs, de roebel werd enkele keren gedevalueerd en er vond een geldhervorming plaats door van alle roebelbedragen drie nullen te schrappen.

In juni 1995 stond Tjsernomyrdin voor de grootste opgave uit zijn premierschap. In deze maand gijzelde de Tsjetsjeense rebellenleider Sjamil Basajev met een groep medestrijders 1.500 personeelsleden en patiënten in een ziekenhuis in de Zuid-Russische stad Boedjonnovsk. Tsjernomyrdin greep de telefoon en belde met het ziekenhuis: ‘Hallo! Sjamil Basajev? Hier Tsjernomyrdin! Sjamil Basajev, praat harder!’ In ruil voor een vrijgeleide naar Tsjetsjenië voor Basajev en zijn trawanten bereikte de premier de vrijlating van de gijzelaars.

Door sommigen werd de vrijgeleide opgevat als een teken van lafheid en verraad en een schande voor het machtsaanzien van de Russische staat. Onder Jeltsins opvolger Vladimir Poetin werden de terroristische bedenksels van Basajev, met name de gijzeling van het Moskouse theater Nord-Ost in 1992 en het gijzelingsdrama in de school in Beslan van 1994, steevast met geweld opgelost, waarbij ook onder de gijzelaars grote aantallen doden vielen. Ook deze tactiek heeft Rusland echter niet het imago van een sterke staat opgeleverd. Na zijn overlijden prezen veel commentatoren Tsjernomyrdin voor het feit dat hij in ieder geval de levens van alle gijzelaars had gered en mensenlevens dus belangrijker vond dan het aanzien van de staat.

In het midden van de jaren negentig richtte Tsjernomyrdin de regeringspartij Ons Huis is Rusland op, die door buitenstaanders ook wel ‘Ons Huis is Gazprom’ (Nasj dom - Gazprom) werd genoemd. Maar dit werd geen succes; in de parlementsverkiezingen van december 1995 werd de partij derde achter de oppositionele Communistische Partij van de Russische Federatie van Gennadi Zjoeganov en de Liberaal-Democratische Partij van Rusland van Vladimir Zjirinovski.

In 1996 was Tsjernomyrdin 23 uur lang interim-president van Rusland, van zeven uur in de ochtend van 5 november tot zes uur in de ochtend van 6 november. In deze periode onderging president Jeltsin een zware hartoperatie.

Tsjernomyrdin hield het zes jaar vol als premier; onder de wispelturige Jeltsin was dat een lange tijd. Op 23 maart 1998 ontsloeg Jeltsin de regering van Tsjernomyrdin, waarna de onbekende en jonge Sergej Kirijenko tot premier werd benoemd. Maar onder diens bewind vond nog in hetzelfde jaar ‘zwarte augustus’ plaats, de roebelcrisis die de financiële stabiliteit van de Russische staat ten einde bracht en de Russen opnieuw hun spaargeld kostte. (De eerste keer was in 1992, toen de prijzen van de ene op de andere dag werden losgelaten.)

Op 24 augustus droeg Jeltsin weer de betrouwbare bestuurder Tsjernomyrdin voor als premier, maar zijn kandidaatschap werd twee keer verworpen door het parlement – echter meer om Jeltsin te straffen dan uit gebrek aan vertrouwen in Tsjernomyrdin. Het parlement kon uiteindelijk wel instemmen met de eveneens ervaren Jevgeni Primakov.

Diplomatie
Hierna ging Tsjernomyrdins carrière verder in de top van de Russische diplomatie. Van 1999 tot 2001, in de periode direct na de Kosovo-oorlog, was hij de speciale afgezant van de president van Rusland voor Joegoslavië om op de Balkan de Russische belangen te verdedigen. Van 2001 tot 2009 was hij ambassadeur van Rusland in Oekraïne. Op 11 juni 2009 werd hij door president Dmitri Medvedev benoemd tot presidentieel adviseur en bijzonder presidentieel gevolmachtigde voor kwesties betreffende de economische samenwerking met de lidstaten van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten.

Tsjernomyrdin was getrouwd met zijn jeugdliefde Valentina, met wie hij twee zonen had. Zij is zijn hele leven zijn grote liefde gebleven. Tsjernomyrdin heeft altijd gezegd dat zijn succesvolle carrière ook tot stand kon komen door het gelukkige gezinsleven dat hij kende. Op 12 maart van dit jaar overleed Valentina Tsjernomyrdina na een lang ziekbed. Haar overlijden deed Tsjernomyrdin veel verdriet. Een kleine acht maanden later is Viktor Tsjernomyrdin naast haar graf op het kerkhof van het Novodevitsji-klooster in Moskou begraven.