Communistisch en postcommunistisch Charkov

René Does

Toen onlangs bekend werd dat het Nederlands elftal op het komende EK Voetbal in het Oekraïense Charkov en niet het Poolse Gdansk zou spelen, werd er teleurgesteld gereageerd. Niet alleen vanwege de veel grotere afstand en de moeilijkere bereikbaarheid van Charkov, maar ook omdat de Poolse havenstad met Hollandse trekken aan de Oostzee een veel leukere plek zou zijn dan een industriële sovjetstad als Charkov. Deze teleurstelling is deels terecht. Toch is het geen straf om een tijdje in Charkov te verblijven. Wat voor stad is Charkov?

Ik gebruik hier de Russische benaming 'Charkov' en niet het Oekraïense 'Charkiv'. Voor plaatsnamen in de voormalige Sovjet-Unie kiest deze site ervoor de (vaak bekendere) Russische benaming te gebruiken, tenzij een niet-Russische naam de Russische duidelijk is gaan overheersen (zoals Chisinau en niet Kisjinjov voor de hoofdstad van Moldova). Ook inhoudelijk is de keuze voor 'Charkov' te verdedigen: de stad in het oosten van Oekraïne kan als Oekraïens-Russische stad worden betiteld, omdat de band van de inwoners met Rusland nauw is en bijna de helft is etnisch Russisch.

Charkov is een industriestad. Machinebouw is veruit de belangrijkste economische sector. Maar daarnaast is Charkov ook een studentenstad, waardoor veel cultuur, sport en uitgaansgelegenheden tegenwicht bieden aan het grauwe industriële imago. In de stad zijn dertien algemene en technische universiteiten en een flink aantal andere instellingen voor hoger onderwijs. Onder de 1,4 miljoen inwoners zijn 150.000 studenten.

Verder is Charkov vooral een zeer groene en ruime stad. Er zijn veel en grote stadspleinen, stadsparken en rivierstranden. In wezen is Charkov een enorme tuinstad met een relatief klein (historisch) centrum.

Eind 2011 had het maandblad Neprikosnovenny zapas (Noodrantsoen) een themanummer over het uiteenvallen van de Sovjet-Unie twintig jaar eerder. De Oekraïense promovenda in de cultuurwetenschappen Joelija Skoebitskaja schreef hierin een lang artikel over Charkov in de postcommunistische tijd. Zij raadt aan Charkov als een gelaagde stad te bekijken op basis van de drie formerende historische periodes die de stad heeft doorleefd: de tsaristische tijd, de communistische tijd en de postcommunistische tijd.

Tsaristische en communistische tijd
Charkov werd gesticht in 1654 en ontwikkelde zich tot een relatief grote provinciestad in het Russische rijk met een grote Russisch-orthodoxe kathedraal, de Maria Boodschap-Kathedraal, grotere en kleinere adellijke paleizen en koopmanshuizen.

Van 1917 tot 1934 was Charkov de hoofdstad van de Oekraïense Socialistische Sovjetrepubliek. In 1934 ging deze zetel over naar het centraler gelegen Kiev, dat toen nog een kleinere stad was dan Charkov. Die periode als hoofdstad is beslissend geweest voor de stadsstructuur van Charkov zoals die vandaag de dag bestaat.

Rond het grote centrale Vrijheidsplein (in de jaren twintig en dertig Dzjerzinskiplein geheten) werd een serie grote communistische bestuursgebouwen in constructivistische stijl gebouwd: het Huis voor de Staatsindustrie, het Projectenhuis, het Coöperatiehuis, hotel Intoerist en het plaatselijke hoofdkantoor van de communistische partij. In de jaren dertig werden deze gebouwen aangepast aan de stalinistische bouwstijl. Verder verschenen in het stadscentrum de bekende sovjetstandbeelden, zoals een standbeeld van Lenin op het Vrijheidsplein, dat er nu nog staat. In deze periode werd ook de plaatselijke industrie opgebouwd en werden er de hiermee verbonden (technische) universiteiten opgericht.

In de loop van de communistische tijd konden vier typen stadsbebouwing worden onderscheiden. In het centrum allereerst een mix van gebouwen uit de tsaristische tijd en communistische bestuursgebouwen. Rond het centrum een ring van woonwijken met middelhoge bouw, waar voornamelijk witteboordwerkers woonden. Hier omheen een ring van industriegebieden en slaapwijken met hoogbouw.

In het algemeen gold: hoe verder van het stadscentrum, hoe slechter voorzieningen als openbaar vervoer en winkels. Daarbij werd alles zeer ruim in de stijl van een tuinstad opgezet, met grote parken en andere stukken groen. Ook de stadspleinen van Charkov zijn groot. Zo is het Vrijheidsplein het zesde grootste plein van Europa.

Skoebitskaja merkt op dat de stad in de sovjettijd een zeer functionele indeling kende op basis van klasse en beroepsgroepen. Als je het adres van iemand wist, wist je bijna zeker tot welke beroepsgroep iemand behoorde. Zo woonde de plaatselijke partij-elite aan de Poesjkinstraatweg en de wetenschappers aan de Lermontovstraat. Ondanks het officiële communistische gelijkheidsideaal kende Charkov hierdoor, net als de meeste andere sovjetsteden, een zeer sterke segregatie onder de bevolking.

Postcommunistische tijd
Die functionele segregatie werd na de ondergang van het communisme meer en meer vervangen door monetaire en commerciële scheidslijnen. Dit manifesteert zich voor een belangrijk deel in een 'symbolische devaluatie' van het stadscentrum, aldus Skoebitskaja. Nieuwe grote warenhuizen en andere winkelfuncties zijn vooral aan de stadsrand gebouwd, omdat daar meer ruimte is en de grond goedkoper. Ook de vervoersverbindingen met de stadsrand zijn sterk verbeterd. De rijke zakenelite is voor een belangrijk deel in nieuwe grote buitenhuizen buiten de stad gaan wonen.

In het centrum zijn horeca en goedkoper vertier gaan overheersen. Zo wordt het Vrijheidsplein tegenwoordig vooral gebruikt voor straatmarkten, kermissen en wedstrijden als zandkastelen bouwen. Nieuwbouw in de dienstverlening is dikwijls 'snelbouw', dat wil zeggen lichte en kleine bouwconstructies die snel en goedkoop kunnen worden opgezet en zo nodig ook weer afgebroken.

Nieuwe monumenten zijn meestal klein, modernistisch en vaak gebaseerd op plaatselijke thematiek (zie voor meerdere voorbeelden miko-tour.com/dostoprimechatelnosti.html). Zo zijn er vorig decennium twee voetbalmonumenten onthuld.

In het T.T. Sjevtsjenkopark, waar voetbalsupporters van Metalist Charkov traditiegetrouw bijeenkomen, onthulde de bekende Oekraïense ex-voetballer Oleg Blochin in 2001 een bronzen voetbal met een diameter van anderhalve meter. Dit symbool van het plaatselijke voetbal was een geschenk van de clubleiding aan de supporters van Metalist. In 2008, nadat bekend was geworden dat Polen en Oekraïne het EK Voetbal 2012 mochten organiseren, werd aan de Gagarin Prospekt nog een tweede voetbal als monument onthuld.