Allemaal ´winnaars´ in parlementsverkiezingen Oekraïne

René Does

De parlementsverkiezingen in Oekraïne van 28 oktober 2012 kenden alleen maar winnaars als we de reacties van de belangrijkste deelnemende partijen mogen geloven. Maar deze commentaren betekenden ook dat ze bijna geen van allen echt hebben gewonnen en echt tevreden konden zijn over het behaalde resultaat.

Er was een partij die zich wel zonder twijfel een winnaar kon noemen, namelijk de ultranationalistische en extreemrechtse partij Svoboda (Vrijheid). Ook waren er twee regelrechte verliezers: Oekraïne Vooruit! en Ons Oekraïne.

De partij Oekraïne Vooruit! van Natalja Korolevskaja had zich afgescheiden van de oppositiepartij Batkavsjtsjina van Joelija Timosjenko en hoopte de ´tweede Timosjenko´ van de Oekraïense politiek te worden. Ook de steun van de nationale voetbalheld Andrej Sjevtsjenko kon niet verhinderen dat Korolevskaja´s partij met 1,6 procent van de stemmen ruim onder de kiesdrempel van 5 procent bleef. De tweede grote verliezer was Ons Oekraïne van oud-president Viktor Joesjtsjenko (2005-2010), dat maar 1,1 procent van de stemmen kreeg en alle 72 zetels verloor. Zowel Joesjtsjenko als zijn partij werden na de verkiezingen betiteld als ´politiek lijk´.

Uitslag
Anders dan bij de vorige parlementsverkiezingen in 2007 werden de 450 zetels van het nationale parlement, de Verchovna Rada, weer via een gemengd kiesstelsel gekozen: 225 zetels in proportionele partijverkiezingen en 225 via districtsverkiezingen. In de districtsverkiezingen gold nu verder dat de kandidaat met de meeste stemmen meteen had gewonnen. Er kwam dus niet meer een tweede ronde tussen de nummers één en twee als er niemand in de eerste ronde een absolute meerderheid had behaald.

Vijf partijen van de deelnemende 21 partijen haalden in de proportionele partijverkiezingen de kiesdrempel van 5 procent: de Partij van de Regio´s (PR) van president Viktor Janoekovitsj 30,0 procent, de oppositiepartij Batkivsjtsjina (Vaderland) van de gevangen zittende oppositieleidster Joelija Timosjenko 25,5 procent, de partij Oedar (Stoot) van bokskampioen Vitali Klitsjko 14,0 procent, de Communistische Partij van Oekraïne (KPOe) 13,2 procent en Vrijheid 10,4 procent.

PR moest het vooral hebben van zijn sterke positie in de districtsverkiezingen, die voor een regerende partij makkelijker te manipuleren en te winnen zijn. Hierin won PR 115 zetels, Batkivsjtsjina 40 zetels, Vrijheid 13 zetels en Oedar 6 zetels. De KPOe won in geen enkel district een zetel. Zeven zetels gingen naar kleinere partijen. Onafhankelijke kandidaten wonnen 40 zetels. Hierdoor kwam de volgende totale verdeling van 445 parlementszetels tot stand (in vijf districten volgen nieuwe verkiezingen):

• Partij van de Regio´s: 185 zetels (+10)
• Batkivsjtsjina: 101 zetels (-55)
• Oedar: 40 zetels (-)
• Vrijheid: 37 zetels (-)
• Communistische Partij van Oekraïne: 32 zetels (+5)
• Andere partijen: 7 zetels
• Onafhankelijke kandidaten: 43 zetels

Na de verkiezingen waren er enige dagen protesten van de oppositie voor het gebouw van de Centrale Kiescommissie in Kiev wegens vermeende vervalsingen tijdens de verkiezingen. Ook de westerse internationale waarnemers stelden dat deze verkiezingen minder eerlijk en meer onder controle van de regerende PR waren verlopen dan de presidentsverkiezingen van 2010. In vijf kiesdistricten moesten wegens ontregelmatigheden nog herverkiezingen worden gehouden. Maar al met al accepteerden ook de oppositiepartijen de legitimiteit van de parlementsverkiezingen.

Waarom zagen alle partijen die de kiesdrempel van 5 procent haalden zichzelf als ´winnaar´? De PR kon erop wijzen dat ze de grootste partij was gebleven. Batkivsjtsjina benadrukte dat de drie oppositiepartijen samen meer stemmen hadden gewonnen dan PR en KPOe. De KPOe was tevreden dat ze het beter had gedaan dan tijdens de vorige parlementsverkiezingen. Oedar en Vrijheid waren beiden blij dat ze bij hun eerste deelname met een flinke fractie in het parlement waren gekomen.

Drie van de vijf partijen moesten toch ook wat teleurgesteld zijn in het behaalde resultaat. PR won niet de gehoopte absolute zetelmeerderheid en er is duidelijk sprake van een neergaande tendens in de kiezerssteun. Batkivsjtsjina behield de overhand in de meeste regio´s in de westelijke helft van Oekraïne, maar zag deze meerderheid slinken door de opkomst van Oedar en Vrijheid. Zowel president Janoekovitsj als oppositieleidster Timosjenko worden minder populair onder de bevolking. Oedar, dat zichzelf als een soort Oekraïens D66 als het redelijke alternatief voor PR en Batkivsjtsjina presenteerde, had op meer zetels gehoopt dan het uiteindelijk kreeg.

De enige echte winnaar was het ultranationalistische en extreemrechtse Vrijheid. Het goede resultaat van deze partij wordt algemeen beoordeeld als dé sensatie van de parlementsverkiezingen. Extreemrechts heeft met een knal zijn intrede gedaan in de nationale politiek. Uiteraard deed Vrijheid het het beste in het uiterste westen van Oekraïne. In de provincie Lvov werd Vrijheid in de partijverkiezingen de grootste partij met 38,1 procent van de stemmen.

Vrijheid is sterk anti-Russisch, antisemitisch en anti buitenlanders, hoewel die nauwelijks aanwezig zijn in Oekraïne. Ideologisch gaat de partij uit van ´het idee van de volledige macht van de Oekraïense (titulaire) natie op het grondgebied van Oekraïne´. Het succes van Vrijheid wordt verklaard door de historische nationalistische traditie in het uiterste westen van Oekraïne, het feit dat onvrede met zittende machthebbers zich hier in extreemrechts en ultranationalistisch stemmen heeft geuit en doordat Vrijheid de potentiële kiezers met een charismatische partijleider, Oleg Tjagnibok, en een duidelijke ideologie achter zich heeft weten te verenigen. Russische politieke commentatoren bestempelen Vrijheid als ´fascistisch´, ´neofascistisch´ en ´sociaal-nationalistisch´.

Presidentsverkiezingen
Uit het resultaat van de parlementsverkiezingen zijn vier conclusies te trekken. De eerste twee zijn het hierboven al gesignaleerde goede resultaat van Vrijheid en de afnemende aanhang van de grote twee leiders Janoekovitsj en Timosjenko.

De derde conclusie is dat de tweedeling tussen de westelijke en de oostelijke helft van het land nogmaals werd bevestigd. Wie op een landkaart van Oekraïne intekent welke partij in de provincies de grootste werd, ziet dat het oosten weer blauw wordt van de partijkleur van PR en het westen weer rood van de partijkleur van Batkivsjtsjina. Alleen in het uiterste westen is er een geel stipje: het geel van Vrijheid in de provincie Lvov.

Een vierde en laatste algemene conclusie is dat PR in de belangrijke hoofdstad Kiev nauwelijks meer aanhang heeft. In dit verband is er een flinke gelijkenis met de positie van Verenigd Rusland in Moskou sinds de Russische parlementsverkiezingen van december 2011. PR moest in Kiev Batkivsjtsjina, Vrijheid (dat tweede werd) en Oedar laten voorgaan. In de partijverkiezingen haalde PR in de hoofdstad slechts 12,6 procent van de stemmen en in de districtsverkiezingen in Kiev werd geen enkele zetel gewonnen.

Het resultaat van de parlementsverkiezingen betekende tevens de start van de campagne voor de presidentsverkiezingen van maart 2015. Zittend president Viktor Janoekovitsj is dan de te verslane man. Dat zal voor de oppositie een hele klus worden, omdat er meerdere kandidaten zijn die het electoraat kunnen versnipperen: Timosjenko (ervan uitgaande dat zij dan niet langer in het gevang verblijft), Klitsjko, Tjagnibok en fungerend partijleider Arseni Jatsenjoek van Batkivsjtsjina.

Een niet geheel theoretische mogelijkheid is dat Tjagnibok het in maart 2015 in een tweede ronde van de presidentsverkiezingen tegen Janoekovitsj zal opnemen. Dit wordt het ´Le Pen-scenario´ genoemd, naar de Franse presidentsverkiezingen van 2002, toen partijleider Jean-Marie le Pen van het extreemrechtse Front National in de tweede ronde van de Franse presidentsverkiezingen de tweede ronde haalde, maar kansloos was tegen zittend president Jacques Chirac.

Verschillende commentatoren van de Oekraïense politiek beweren dat het succes van Vrijheid en Tjagnibok in de partijverkiezingen een ´project´ was van PR en Janoekovitsj: Vrijheid en Tjagnibok konden veel stemmen weghalen bij de oppositiepartij Batkavsjtsjina. Vrijheid en Tjagnibok werden tijdens de campagne ook geen strobreed in de weg gelegd.