Tatarstan in het vizier van moslimextremisten

René Does

Voor de republieken in de Noord-Kaukasus zijn het helaas regelmatige gebeurtenissen, maar voor Tatarstan was het een schokkende primeur: bomaanslagen op gematigd islamitische geestelijken. Het gebeurde op 19 juli 2012. Voor politieke commentatoren en kenners van de islam in Rusland waren ze reden om de vraag te stellen of de vermeende onbevattelijkheid van Tatarstan voor islamitisch extremisme en moslimterrorisme naar het rijk der fabelen moet worden verwezen.

De dienstauto van de moefti van Tatarstan, Ildoes Fajzov, werd op 19 juli 2012 getroffen door drie zware ontploffingen. Hierbij raakte de moefti gewond. Kort hiervoor was zijn plaatsvervanger Valioella Jakoepov bij diens huis doodgeschoten.

Fajzov was in april 2011 benoemd tot hoofd van de Afdeling Tatarstan van het Geestelijke Bestuur van de Moslims (DOeM) van Rusland als opvolger van Goesman Ischakov, die deze functie dertien jaar had bezet. Fajzov kreeg als taak de Tataarse afdeling van de DOeM weer steviger in de pas te laten lopen met het landelijke beleid van de ondersteuning van gematigde stromingen in de islam, in het geval van Tatarstan de Hanaf-traditie.

De vermoorde Jakoepov was verantwoordelijk voor het onderwijs en ideologische vraagstukken in de afdeling Tatarstan van de DOeM. Hij was de oprichter van de eerste uitgeverij van islamitische literatuur in Rusland, Iman, de auteur van veel religieuze werken, en was bekend als een bescheiden levende geleerde.

Euro-islam
Er zijn twee grote moslimregio´s binnen Rusland: de Noord-Kaukasus en het gebied rond de middenloop van de Wolga, waar Tatarstan in ligt. Algemeen wordt aangenomen dat er in Rusland twintig miljoen moslims leven, van wie bijna twee miljoen in Tatarstan (ruim de helft van de bevolking van 3,8 miljoen mensen). Tatarstan is een belangrijke industriële regio van Rusland.

In de deelrepubliek staan rond de duizend moskeeën, waarvan er enkele tientallen radicaal islamitische denkbeelden zouden prediken. Radicale moslims zijn meer in het deel van Tatarstan ten oosten van de rivier Kama te vinden dan in de hoofdstad Kazan.

Anders dan in de mono-religieuze Noord-Kaukasus wonen moslims en orthodoxe gelovigen aan de middenloop van de Wolga door elkaar heen en getalsmatig zijn beide groepen gelovigen ongeveer gelijkwaardig. Mede hierdoor zou de islam daar zo gematigd zijn. Er zou zelfs een ´Russische islam´ of ´Euro-islam´ zijn ontstaan, die ook in de rest van de wereld als voorbeeld zou kunnen dienen voor de maatschappelijke rol van moslims.

Na de aanslagen deden vier versies van de achtergrond van de aanslag de ronde. Versie één: het was een door de Russische geheime diensten opgezette actie om voorwaarden te scheppen voor een ´schoonmaak´ van Tatarstan. Versie twee: het was een actie van de Amerikanen uit wraak voor de Russische steun voor het regime van president Assad in Syrië. Versie drie: het ging om een zakelijk conflict over het organiseren van reizen naar de heilige plaatsen in Saoedi-Arabië. En versie vier: het was een aanslag van moslimextremisten. Door politieke commentatoren worden alleen de laatste twee versies serieus genomen.

Het zou inderdaad een uit de hand gelopen conflict over de regionale markt van religieuze reizen kunnen zijn geweest. Fajzov had vier maanden eerder het exclusieve recht van het organiseren van hadjreizen verleend aan het bedrijf Tatar Business World, waarvan de website door zijn kantoor zou worden gecontroleerd. Dit zou tegen het zere been zijn geweest van de directeur van het reisbureau dat hiervoor het monopolie bezat, Roestem Gataoellin, die tot onder de honderd gearresteerden na de moordaanslagen behoorde. Maar de gearresteerden zijn praktisch allemaal weer vrijgelaten en het blijft vooralsnog onduidelijk wie verantwoordelijk zijn voor de aanslagen.

De Russische autoriteiten willen graag doen geloven dat het om een zakelijk conflict gaat, want dat is politiek en religieus minder explosief. Alle vooraanstaande Russische islamdeskundigen stellen echter dat het toch echt om een moslimextremistische (´salafistische´) aanslag ging. Zo zei Aleksej Malasjenko van het Moskouse Carnegie Center: ´Ik ben ervan overtuigd dat dit een religieuze misdaad was. Ildoes werd vermoord door zogenoemde islamitische fundamentalisten.´ Zij wijzen er hierbij op dat de vermoorde Jakoepov helemaal geen zakelijke banden met de reiswereld had.

Verder zou de moord volgens hen te maken kunnen hebben met het ontslag van Ramil Joenoesov, de betrekkelijk radicale moefti van de grootste moskee van Tatarstan in Kazan, de Koel Sjarif-moskee. Joenoesov verblijft sinds de aanslag in Londen, naar verluidt om daar examens Engelse taal af te leggen.

Dokoe Oemarov
Waar komt die radicalisering van een deel van de moslims van Tatarstan dan vandaan? De algemene theorie is dat deze het gevolg is van de overstap van ontevreden gelovigen van het Tataarse nationalisme naar het moslimextremisme als leidende ideologie. Dit vanwege de nauwe samenwerking van de geestelijke leiding van de moslims in Tatarstan met de machthebbers en hun propaganda van een gematigde ´Russische islam´.

Deze radicalisering zou worden aangemoedigd door drie buitenlandse invloeden. Ten eerste door het oppikken van Tataarse religieuze studenten in Saoedi-Arabië van het salafistische ideeëngoed. Ook de beweging Hizb ut-Tahrir (Partij van de Bevrijding), die met vreedzame middelen streeft naar één mondiaal kalifaat van alle moslims, zou vanuit Centraal-Azië steeds meer in Tatarstan actief zijn. En ten slotte wordt er gewezen op het propageren van moslimextremisme in Tatarstan vanuit de Noord-Kaukasus.

Hierbij wordt vooral de naam van de Tsjetsjeense rebellenleider Dokoe Oemarov genoemd. Zo had Oemarov in 2011 opgeroepen tot de oprichting van de islamitische provincie Idel-Oeral in Tatarstan, met de grenzen uit de tijd van de middeleeuwse Mongoolse Gouden Orde, en tot de losmaking van Rusland van de gebieden aan de middenloop die vóór de verovering door tsaar Ivan de Verschrikkelijke, die regeerde van 1547 tot 1584, bij het Mongoolse Rijk hoorden.

Dat wil zeggen niet alleen Tatarstan, maar ook regio´s als het naburige Basjkortostan en de provincie Astrachan aan de monding van de Wolga. Radicale jongeren zouden om de Russische inwoners van Tatarstan te provoceren wel eens de lezginka (de Kaukasische hurkdans) in het openbaar dansen.

Het was tactisch een slimme zet van Oemarov om ook aan het Tataarse nationalisme te appelleren. Het grootste gevaar voor de machthebbers is daarom niet dat een deel van de jongeren religieus radicaliseert, maar dat het Tataarse nationalisme verweven raakt met radicale islamitische denkbeelden.

Fajzrachmanisten
Na de aanslagen op Fajzov en Jakoepov staan de autoriteiten voor de vraag hoe zij moeten reageren. Doen alsof het om eenmalige incidenten ging en het oude beleid van het propageren van een gematigde Tataarse ´Euro-islam´ voortzetten of de vervolging van radicale moslims versterken? Het eerste kan te naïef blijken te zijn, het tweede zou sterk contraproductief kunnen werken.

Moslims in de regio stellen dat er sinds de aanslagen inderdaad sprake is van onderdrukking en straatcontroles van moslims die zich uiterlijk duidelijk als moslims presenteren. Ook werden half augustus 27 kinderen weggehaald bij de islamitische sekte van de fajzrachmanisten, een actie die ook internationaal bekendheid kreeg.

De sekte, aanhangers van de plaatselijke islamitische prediker Fajzrachman Sattarov en bestaande uit 40 volwassenen en 27 kinderen, leefde aan de rand van Kazan in ondergrondse ruimtes. De leden van de sekte bidden dagelijks vijf maal 75 minuten en hadden alle banden met de buitenwereld verbroken. Zo gingen de kinderen niet naar school en had de gemeenschap zelf gas en licht afgesloten om met hout te koken en te verwarmen. Op het geuite voornemen van de autoriteiten om de gebouwen van de sekte plat te bulldozeren, zeiden de leden dat zij zich dan voor de bulldozers zouden werpen.

Het is een moeilijk dilemma waarvoor de autoriteiten staan. Het zou overdreven zijn om te beweren dat Tatarstan al sterk in de greep van het moslimextremisme is geraakt, maar dat de regio een eensgezind toonbeeld van gematigde ´Euro-islam´ is, is ook niet langer vol te houden. Het gevaar bestaat dat de islam in Tatarstan meer op die in de Noord-Kaukasus gaat lijken, dat wil zeggen met een groeiende gemeenschap die radicaal islamitische denkbeelden verbindt met militaristische activiteiten. Dat is de waarschijnlijkste oorzaak van de aanslagen op Fajzov en Jakoepov.