Rusland op zoek naar ´buitenlandse agenten´

René Does

In maart 2013 is de Russische regering echt werk gaan maken van de zoektocht naar ´buitenlandse agenten´, dat wil zeggen niet-gouvernementele organisaties die zich met de binnenlandse politiek bemoeien en (ook) buitenlandse financiering ontvangen. En op 9 april werd de eerste ´buitenlandse agent´ aangewezen. Het wekt geen verbazing dat dit de verkiezingswaarnemingsorganisatie Golos (Stem) was. Golos had de machthebbers met zijn activiteiten rond de parlementsverkiezingen van 4 december 2011 en de presidentsverkiezingen van 4 maart 2012 immers veel kopzorgen bezorgd door zijn monitoring van de vervalsingen in het verkiezingsproces.

Op 20 november 2012 werd er in Rusland een nieuwe Wet op de ngo´s aangenomen, die bovengenoemde definitie van ´buitenlandse agenten´ vastlegde en officiële registratie als zodanig bij het Ministerie van Justitie bepaalde. Betrokken ngo´s die geen registratie als ´buitenlandse agent´ aanvragen kunnen boetes tot één miljoen roebel (25.000 euro) worden opgelegd en bij het niet betalen van de boete kan zelfs tot opheffing worden bevolen. De wet wordt algemeen gezien als de meest spraakmakende in het offensief van de Russische machthebbers tegen de nieuwe oppositiekrachten in het land.

Eén ngo gaf zichzelf na het aannemen van de wet demonstratief aan als ´buitenlandse agent´: de rechtsbeschermingsorganisatie Schild en Zwaard uit de deelrepubliek Tsjoevasjië. Maar deze vrijwillige aangifte werd door het Ministerie van Justitie geweigerd. Het ministerie had nog geen kennis georganiseerd en mankracht vrijgemaakt om de wet te kunnen uitvoeren. Voor de rest weigerden betrokken niet-gouvernementele organisaties zich als ´buitenlandse agent´ te laten registreren.

Maar een spraakmakende wet die niet wordt uitgevoerd is ook zo wat voor de machthebbers. Daarom is men in maart in actie gekomen. President Vladimir Poetin zei tijdens de acties tegen de gevolmachtigde voor de mensenrechten in Rusland, Vladimir Loekin, over het doel van de controles van niet-gouvernementele organisaties in maart: ´Het doel van alle controles is de vraag in hoeverre de activiteiten van deze en gene niet-gouvernementele organisatie overeenstemmen met de geformuleerde doelen. Dat ten eerste. En ten tweede: zijn hun activiteiten niet in strijd met het in de wet van de Russische Federatie geformuleerde verbod op de financiering van politieke activiteiten vanuit het buitenland.´

Volgens Poetin komen 645 niet-gouvernementele organisaties in Rusland op basis van de wet voor controle in aanmerking. En sinds het aannemen van de wet zouden die ngo´s volgens de president een bedrag van bijna één miljard roebel (25 miljoen euro) hebben ontvangen, waarvan 855 miljoen roebel via diplomatieke vertegenwoordigingen in Rusland.

Eind maart waren ongeveer honderd ngo´s in 25 regio´s van Rusland gecontroleerd. Hieronder vielen de in de ogen van de machthebbers usual suspects, zoals Golos, de rechtsbeschermingsorganisatie Agora, de Moskouse kantoren van Human Rights Watch en Transparancy International, Memorial en het Moskouse Helsinki Comité.

Maar er werden ook controles uitgevoerd bij kantoren van buitenlandse ngo´s, zoals het Duitse Goethe Institut en de Friedrich Ebert Stiftung, en bij volledig onschuldig lijkende Russische organisaties als de Bond van Vogelbeschermers en de vrouwenorganisatie Vrouwen van de Don uit het zuiden van Europees Rusland. Worden er ook persoonlijke rekeningen en beledigingen vereffend door plaatselijke machthebbers?

In sommige gebieden lijkt er sprake van al te enthousiaste dienstklopperij door plaatselijke opsporingsautoriteiten. Zo verklaarde de afdeling van het Openbaar Ministerie in Novosibirsk dat door de aanname van de wet 4.000 ngo´s in de provincie gecontroleerd moesten worden. En het OM van Sint Petersburg schatte het te controleren aantal plaatselijke ngo´s op 5.000.

Hoe, wat en door wie er gecontroleerd wordt, kan bij de bezochte ngo´s van geval tot geval verschillen. In het algemeen bestonden de binnenvallende groepen van controleurs uit vertegenwoordigers van het Openbaar Ministerie, het Ministerie van Justitie en de Belastingdienst. Regelmatig werden zij vergezeld door een televisieploeg van de landelijke televisiezender NTV. Verder konden ambtenaren van organisaties als de brandweer en de Keuringsdienst van Waren deel uitmaken van de overvalploegen.

In de regel werden documenten over de activiteiten en de financiering opgevraagd en gekopieerd. Nog een gemeenschappelijk kenmerk was dat het vooral ngo´s betrof die financiering uit de Verenigde Staten zouden ontvangen, want de VS zijn voor het regime-Poetin het ergste buitenland. Overigens verliepen de bezoeken van de controlerende instanties volgens de berichten in een gemoedelijke sfeer.

De vraag is wat de Russische autoriteiten - naast uitvoering van een eenmaal aangenomen wet - willen bereiken. Het lijkt onderwerping en het afdwingen van gehoorzaamheid aan de heersende macht te zijn.

Na het aannemen van de wet kondigde president Poetin extra financiering uit de staatsbegroting voor Russische ngo´s aan, voor een bedrag van 3,32 miljard (ruim 80 miljoen euro) roebel dit jaar. Hiervoor werden enkele niet-gouvernementele activiteiten geprioriteerd, namelijk die op de terreinen van kinder-, gezins- en moederschapsbescherming. Ook de boetes voor ´buitenlandse agenten´ zullen aan zulke organisaties gegeven worden.

Golos is dus de eerste ngo die door het Russische Openbaar Ministerie aangeklaagd werd omdat de organisatie de nieuwe ngo-wet zou hebben overtreden door zich niet te laten registreren als ´buitenlandse agent´. De organisatie is in 2000 opgericht en stelt zich tot doel het verkiezingsproces in Rusland te democratiseren en transparant te maken.

Overigens ontkent Golos geld uit het buitenland te hebben ontvangen sinds het aannemen van de wet, omdat men dit sindsdien weigert. De concrete aanklacht betreft het aannemen van 50.000 euro die de organisatie van het Europarlement kreeg voor het winnen van de Sacharov-prijs. Maar Golos zegt dit geld meteen te hebben teruggestort.

Of de autoriteiten er verstandig aan doen juist het in binnen- en buitenland aansprekende Golos te vervolgen, is de vraag. De rechtszaak zal ongetwijfeld veel media-aandacht krijgen en de machthebbers weer op een bak kritiek uit binnen- en buitenland komen te staan. Bovendien zal de rechter duidelijk moeten definiëren wat onder ´politieke activiteiten´ en ´buitenlandse financiering´ moet worden verstaan.

Het regime van Vladimir Poetin wordt schijnbaar nog altijd geplaagd door een irrationele angst voor ´kleurenrevoluties´, zoals de Oranje Revolutie in Oekraïne in 2004, en omvangrijke straatprotesten als tijdens het afgelopen verkiezingsseizoen, waardoor het denkt baat te hebben bij onderdrukkende wetgeving als de nieuwe Wet op de ngo´s.

Het weekblad Roesski Reporter wees er in dat laatste verband op 2 april op dat de registratie als ´buitenlandse agent´ alleen niet-gouvernementele organisaties betreft. Waarom hoeven bedrijven, staatsorganisaties en individuele Russen zich niet als ´buitenlandse agent´ te laten registreren in het geval zij zich met politiek bezighouden en financiering uit het buitenland ontvangen?