Rusland in 2011 en 2012 (1): algemene ontwikkelingen

René Does

De eerste jaren van het tweede decennium van de 21ste eeuw zijn alweer achter de rug. In Rusland zijn 2011 en 2012 twee bijzondere jaren geweest met een piek in aandacht in de winter van 2011 en 2012: de tijd dat er tamelijk onverwacht een sterke oppositiebeweging tegen het bewind van Vladimir Poetin opstond.

Als vervolg op een dergelijke serie op deze site, over de ontwikkelingen in Rusland in het eerste decennium van deze eeuw, start nu een serie over de ontwikkelingen in Rusland in 2011 en 2012. Vanwege de hierboven gesignaleerde piekbeweging zijn deze twee jaren interessant om in één keer te behandelen. De serie werd weer gemaakt op basis van speciale dikke eindejaarsbijlagen van de kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta (Onafhankelijke Krant), van 30 december 2011 en 29 december 2012.

De redactie van Nezavisimaja Gazeta behandelt in de bijlagen dertien categorieën onderwerpen: algemene ontwikkelingen, politiek, economie, Russische regio´s, ´nabije´ buitenlandse politiek (de veertien andere voormalige sovjetrepublieken die al dan niet lid zijn van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten), ´verre´ buitenlandse politiek (buiten de voormalige Sovjet-Unie), maatschappij, wetenschap, militaire zaken, religie, cultuur, kunst en televisie. De keuzes van de redactie zijn vaak voorspelbaar, maar soms ook onverwacht. Hieronder het eerste deel, over de algemene ontwikkelingen in Rusland en de rest van de wereld.

2011

1. Einde van de tandem. De ´tandem´ was het gemeenschappelijke bewind van president Dmitri Medvedev en premier Vladimir Poetin. Het was een vorm van dubbelbestuur in de periode dat Poetin grondwettelijk een presidentstermijn moest overslaan (2008-2012) en voor deze functie zijn trouwe vazal Medvedev naar voren schoof. Op het congres van de presidentiële regeringspartij Verenigd Rusland van 24 september steunde ook Medvedev de kandidatuur namens de partij van Poetin voor de presidentsverkiezingen van 4 maart 2012. De ´tandem´ was ten einde. ´Het afzien door Medvedev van een tweede termijn is een verbazingwekkend fenomeen in de moderne wereldgeschiedenis´, aldus de redactie van Nezavisimaja Gazeta.
2. Protest op het Moerasplein. Uit boosheid over de vervalsingen vóór en tijdens de parlementsverkiezingen van 4 december ten gunste van Verenigd Rusland gingen een week later ruim 100.000 demonstranten naar het Moerasplein in Moskou om van hun ongenoegen hierover blijk te geven. Het was een onverwachte uitbarsting van middenklassewoede, ook voor de volgers in binnen- en buitenland van de Russische politiek.
   Sociale media bleken een doorslaggevende rol te spelen in de organisatie en mobilisatie van het protest. Tot aan de presidentsverkiezingen van maart 2012 bleven zulke massabetogingen zich herhalen, later beantwoord door even grote massabetogingen van aanhangers van Poetin. ´De politiek is in 2011 in Rusland teruggekeerd!´, riep de Nezavismaja Gazeta blij uit.
3. Arabische Lente. Ook de Arabische wereld ontwaakte en kwam in verzet tegen zijn heersers. Ook hier speelden sociale media weer een grote rol. In tien Arabische landen kwam het tot volksopstanden. In sommige werden ze neergeslagen of door enkele hervormingen door het zittende regime onschadelijk gemaakt, zoals in Marokko. In sommige slaagden ze, zoals in Egypte, en in Syrië liepen ze uit op een langdurige burgeroorlog.
   Waar de omwentelingen slaagden, raakten islamitische partijen aan de macht: ´De komende vijf jaar moeten uitwijzen of ze in staat zijn een echte islamitische democratie te vestigen of dat een islamitische democratie een nieuwe mythe blijkt te zijn, die uitdraait op een wrede religieuze dictatuur.´
4. Eurocrisis. De eurozone raakte in een diepe financiële crisis, met name door de schuldenlast van de vijf grootste schuldenaren: Griekenland, Ierland, Portugal, Italië en Spanje. De Europese Unie raakte verdeeld tussen sterke en zwakke landen, die financieel-economisch echter wel met elkaar verbonden waren. De Unie raakte zijn aanzien als symbool van eeuwigdurende bloei en welvaart kwijt. In alle landen van de Europese Unie nam politiek en maatschappelijk de euroscepsis sterk toe.
5. Het fenomeen Navalny. De belangrijkste instigator van het maatschappelijke protest tegen het bewind van Poetin was de advocaat, blogger en corruptiebestrijder Aleksej Navalny. Hij was het die voor Verenigd Rusland de dodelijke omschrijving ´partij van oplichters en dieven´ verzon.
   Hij was het ook die de politieke macht van het internet in Rusland aantoonde. Het was de vooruitstrevende internetgemeenschap van Rusland die na de parlementsverkiezingen de straat op ging. Navalny zelf is in politiek opzicht geen eenduidig figuur: naast hervormingsideeën heeft hij ook nationalistische sympathieën. Hij presenteerde ook nog geen eigen constructief politiek programma. ´Navalny is nu een politicus die "tegen" is.´ Heeft hij te vroeg gepiekt?

2012

1. De terugkeer van Poetin. Ondanks de massale protesten na de parlementsverkiezingen van december 2011 won Vladimir Poetin op tamelijk simpele wijze de eerste ronde van de presidentsverkiezingen van 4 maart. Hij haalde meteen een meerderheid van de stemmen: ruim 63 procent.
   Maar Poetin is volgens de Nezavisimaja Gazeta in zijn nieuwe termijn wel een andere politicus geworden. Hij is niet langer de man van het hele Russische volk, maar de man van een duidelijk afgebakend electoraat, met name ambtenaren, gepensioneerden en de werknemers van staatsbedrijven. De regering speelt de rol van buffer tussen president en kiezers. Ministers kunnen makkelijker ontslagen worden, terwijl loyaliteit misschien wel het belangrijkste kenmerk van de oude Poetin was.
2. De anti-adoptiewet. Dat wil zeggen het verbod op adoptie door buitenlandse - in de praktijk Amerikaanse - ouders, die op de laatste dag van het jaar werd ingevoerd. Hierdoor moesten 46 kinderen die al door Amerikaanse echtparen waren geadopteerd in Rusland blijven. De wet werd binnen een week door de Staatsdoema gejaagd en was officieel afgekondigd vanwege gevallen van geweld tegen en verwaarlozing van geadopteerde Russische kinderen in Amerika.
   Maar algemeen werd de wet gezien als antwoord op de Amerikaanse ´Magnitski-wet´ uit september, die Russische functionarissen die betrokken waren bij de dood van de advocaat Sergel Magnitski in de Boetyrka-gevangenis in 2009 op een zwarte lijst zette. De binnenlandse oppositie reageerde woedend op de wet, omdat zwakke en weerloze kinderen het slachtoffer werden van een politiek machtsspel. De wet onderstreepte nogmaals de nieuwe tweedeling in de Russische samenleving tussen voorstanders en tegenstanders van het bewind van Poetin. De wet werd gesteund door 56 procent van de Russen.
3. Het ´punkgebed´ van Pussy Riot. Nog zo´n zaak die de tweedeling tussen de ´conservatieve meerderheid´ en de oppositionele ´creatieve klasse´ in Rusland illustreerde. Op 21 februari brachten de leden van de vrouwenpunkband Pussy Riot op het altaar van de Kathedraal van Christus Verlosser in Moskou playbackend 41 seconden van hun punkgebed Moeder Gods, verlos ons van Poetin! ten gehore. Ze werden toen door de bewaking uit de kerk gezet, maar op 3 maart werden twee leden van de groep, Nadezjda Tolokonnikova en Marija Aljochina, gearresteerd, en op 16 maart volgde de arrestatie van een derde bandlid, Jekaterina Samoetsevitsj. Ze werden beschuldigd van ´hooliganisme´.
   Op 17 augustus werden de drie jonge vrouwen veroordeeld tot twee jaar strafkamp wegens ´hooliganisme op basis van religieuze haat´. De veroordeling van Samoetsevitsj werd op 10 oktober omgezet in voorwaardelijk. Voor het voorjaar van 2013 werd een wet op de strafbaarstelling van het beledigen van de gevoelens van gelovigen aangekondigd.
4. Anti-corruptiecampagne. In de maanden november en december waren er enkele grote corruptieschandalen op regeringsniveau, waarin (vice)ministers sneuvelden. Nog nooit werden topfunctionarissen in het bestuur van Poetin eerder wegens corruptie aangepakt. Het ging om drie grote zaken. De eerste betrof minister van Defensie Anatoli Serdjoekov, die via verlaagde prijzen voor leveringen het militaire staatsbedrijf Oboronservis een verlies van zeven miljard roebel (160 miljoen euro) zou hebben bezorgd. Bovendien hield hij het met buurvrouw Jevgenija Vasiljeva (33), hoofd van de afdeling onroerend goed van het ministerie, terwijl hij getrouwd was met de dochter van Gazprom-directeur en oud-premier Viktor Zoebkov. Serdjoekov werd op 6 november ontslagen.
   In de tweede zaak was minister van Landbouw Jelena Skrynnik betrokken. Zij zou medeschuldig zijn aan de verduistering van 39 miljard roebel (bijna één miljard euro) bij het staatslandbouwbedrijf Rosagrolizing, dat de Russische landbouw materieel moet ondersteunen.
   De derde zaak speelde rond de ASEAN-top in Vladivostok in september. Voor deze top zouden uitgaven van 6,5 miljard roebel niet verantwoord kunnen worden en voor 224 miljoen roebel aan directe diefstal zijn ontdekt. Op 9 november werd viceminister voor Regionale Ontwikkeling Roman Panov in deze zaak gearresteerd.
5. WTO-lidmaatschap. Na vijftien jaar onderhandelingen werd Rusland op 22 augustus de 156ste lidstaat van de Wereldhandelsorganisatie (WTO). Dit betekent dat Rusland stapsgewijs de importtarieven moet verlagen. In de periode 2008-2010 bedroeg dit tarief gemiddeld 10,3 procent (15,6 procent voor landbouwproducten en 9,4 procent voor industriële goederen). Op het moment van toetreding mocht het gemiddelde importtarief verhoogd worden tot 11,8 procent, maar daarna moest het in zeven jaar tijd stapsgewijs worden verlaagd tot 7,1 procent.
   Als reactie op het Russische WTO-lidmaatschap schrapte Amerika het Jackson-Vanick amendement uit 1974, dat normale handelsbetrekkingen met Rusland koppelde aan vrije emigratie uit Rusland en de naleving van mensenrechten. Maar het schrappen van het amendement werd meteen gecompenseerd met het aannemen van de Magnitski-wet (zie hierboven).