Krim weer terug als frontgebied

René Does

Wat al lang voorspeld en gevreesd werd, is bewaarheid te worden: Rusland trekt de ´Krim-kaart´ in het geval Oekraïne door een pro-westerse koers uit zijn geopolitieke greep dreigt te raken. Als antwoord op de verdrijving van het pro-Russische regime van president Viktor Janoekovitsj en de installering van de nieuwe regering van premier Arseni Jatsenjoek, die het Associatieverdrag met de Europese Unie wél wil ondertekenen, mobiliseert het Rusland van president Vladimir Poetin de pro-Russische krachten in Oekraïne. En die zitten voor alles op het schiereiland de Krim in de Zwarte Zee, waar etnische Russen met 60 procent van de bevolking een meerderheid vormen.

Voor Rusland is het onverteerbaar dat de Krim deel uitmaakt van een land dat steeds sterker in de Europese Unie en - nog erger - misschien wel in de NAVO integreert. Tot nu gold immers steeds: toenadering tot de Europese Unie betekent tevens nauwere banden met de NAVO. Voor Rusland is de Krim historisch Russisch grondgebied, dat door een gril in 1954 van partijleider Nikita Chroesjtsjov ten onrechte het vaderland heeft verlaten. Voor veel Russen is Chroesjtsjov daarom een ´verrader´.

Federalisering
De militaire bezetting van de Krim door Rusland wordt dikwijls vergeleken met de vijfdaagse oorlog in augustus 2008 tegen Georgië om de Georgische deelrepubliek Zuid-Ossetië. Ook toen werd het militaire ingrijpen onderbouwd met de stelling dat het om de verdediging van Russen tegen een vijandig bewind ging. Vervolgens werd de onafhankelijkheid van Zuid-Ossetië en Abchazië erkend.

Maar er zijn ook duidelijke verschillen: in de Georgische deelrepublieken ging het om Russische staatsburgers, Russen, Osseten en Abchazen met een Russisch paspoort, terwijl het op de Krim om Oekraïense staatsburgers met een Russische etniciteit gaat. Bovendien is op de Krim onafhankelijkheid van het schiereiland niet aan de orde, maar gaat het om aansluiting bij Rusland.

Op de Krim is de Russische Zwarte Zeevloot gelegerd en zijn allerlei grotere en kleinere pro-Russische partijen en organisaties actief, zoals de Nationale Bevrijdingsbeweging, Russische Eenheid, het Russisch Blok, het Slavische Antifascistische Front en het Congres van Russische Gemeenschappen.

Ook de regionale leiders van de Partij van de Regio´s van Janoekovitsj vallen onder de pro-Russische politieke krachten op het schiereiland. Zij wilden aanvankelijk op 30 maart, de dag van de vervroegde presidentsverkiezingen in Oekraïne, op de Krim tevens een referendum houden over de aansluiting van het schiereiland bij de Russische Federatie. Op 6 maart besloot het parlement van de Krim deze datum te vervroegen naar 16 maart.

Verder worden er door Rusland allerlei economische projecten op het gebied van infrastructuur en toerisme ontwikkeld, die de Russische aanwezigheid op de Krim moeten ondersteunen. Met name een brug over de Zeeëngte van Kertsj tussen het oostelijkste puntje van de Krim en Rusland is belangrijk, want dan komt er een vaste verbinding, die er nu niet is, die de Krim aan het Russische moederland hecht. Maar zo´n brug ligt er niet meteen en is bovendien erg duur.

Verder moet de Krim fungeren als aanjager voor de strijd in de andere provincies in het zuiden en oosten van Oekraïne, die economisch en etnisch sterk met Rusland verbonden zijn. Het gaat hierbij om de provincies Charkov, Dnepropetrovsk, Loekgansk, Donetsk, Odessa, Nikolajev en Cherson (Oekraïne telt 24 provincies en de autonome republiek de Krim).

Als reactie op de revolutie in Kiev pleiten politici uit die regio´s voor de federalisering van het land. Zo zei parlementariër Sergej Gorochov uit Loegansk op 20 februari tegen de Russische krant Nezavisimaja Gazeta:

´Wij hebben een andere mentaliteit dan in West-Oekraïne, en als we verder moeten samenleven, dan in een federatie. Ik heb zelf een bedrijf met ruim duizend werknemers. Zeventig procent van onze productie wordt verkocht in Rusland. Bij integratie in de Europese Unie zullen onze producten niet verkocht worden op de Europese markt. En dat is een van de belangrijkste argumenten tegen een Europese koers. Om normaal te kunnen bestaan in één land, hebben wij in het Oosten een federatie nodig en open grenzen met Rusland voor het vrije verkeer van personen en goederen.´

Geschiedenis
Voor Rusland is de Krim dus onvervreemdbaar historisch Russisch grondgebied. De Russische nieuwssite Gazeta.ru zette naar aanleiding van deze mening de belangrijkste jaartallen uit de Russische Krim-geschiedenis op een rij:

• 988. In 988 nam de Kievse vorst Vladimir de Heilige in Chersones het christendom aan. Chersones lag toen op de plek wat nu de havenstad Sevastopol is. Vanuit de Krim verspreidde het orthodoxe christendom zich over Kiev-Rus.
• 1571. Terwijl de meeste Russische legertroepen in het noordwesten tegen Zweden streden om toegang tot de Oostzee, trokken troepen van de Krim-Tataarse vorst Devlet-Girej op tot aan de poorten van Moskou. Zij werden 45 kilometer van Moskou ternauwernood verslagen door legerleider Michail Bortynski. Dit was de laatste keer dat Tataren tot diep in het Russische rijk konden aanvallen.
• 1783. Na vele militaire speldenprikken verovert Rusland onder tsarina Catherina de Grote definitief de Krim. Tataarse namen worden vervangen door Russische met een Griekse insteek om de historische Griekse en Byzantijnse erfenis op het schiereiland te onderstrepen. In de ijsvrije haven van Sevastopol wordt de Zwarte Zeevloot gelegerd.
• 1941-1944. In september wordt het grootste deel van het schiereiland door Duitse en Roemeense troepen bezet. Sevastopol wordt voor de terugtrekking door het Rode Leger voor de oprukkende Duitse en Roemeense bezetters verdedigd tot er geen steen meer op de andere staat. Sevastopol ligt voor de tweede keer volledig in puin (de eerste keer was tijdens de Krim-oorlog van 1853-1856).
  Op 11 mei 1944 besluit het regime van Stalin de Krim-Tataren en enkele andere minderheden op het schiereiland wegens collaboratie met de nazi´s (een valse beschuldiging) te deporteren naar Centraal-Azië. Op 29 mei rapporteert Lavrenti Beria, het hoofd van de geheime dienst, aan Stalin dat 225.009 mensen zijn gedeporteerd, onder wie 183.155 Krim-Tataren, 12.000 Bulgaren, 9.600 Armeniërs, 15.000 Grieken en 1.200 Duitsers.
  Pas in 1989, onder Gorbatsjov, mochten Krim-Tataren weer terugkeren naar het schiereiland. (Momenteel maken ze bijna 15 procent van de 2,4 miljoen inwoners van de Krim uit. De Krim-Tataren steunen de nieuwe leiders in Kiev.)
• 1954. Naar aanleiding van de driehonderdste verjaardag van de incorporatie van Oekraïne in het Russische rijk neemt het parlement van de Sovjet-Unie op 26 april het besluit de Krim over te dragen van de Russische Socialistische Federatieve Sovjet-Republiek aan de Oekraïense Socialistische Sovjet-Republiek. In het besluit staat dat dit gebeurt vanwege ´de gemeenschappelijke economie, territoriale nabijheid en hechte economische en culturele banden tussen de Krim en de Oekraïense SSR´. Zo is het waterarme schiereiland voor zijn watervoorziening sterk afhankelijk van water uit de Dnepr, waarvoor in 1971 de aanleg van het Noord-Krimkanaal tussen de Dnepr en de Krim werd voltooid.

Geopolitiek
De Krim is nu dus opnieuw het centrum van een grote geopolitieke strijd. Deze keer betreffende de geopolitieke keuze die Oekraïne zal maken. Het is een keuze die per definitie tot problemen leidt: kiest Oekraïne voor Europa en het Westen, dan komt het oosten van het land in opstand, kiest Oekraïne voor Rusland en zijn Douane-unie, dan komt het westen van het land in opstand.

Naast het Westen en Rusland is er sluipenderwijs een derde partij in het geopolitieke spel betrokken, namelijk China. China ziet in de Krim een belangrijk knooppunt in het herstel van de Zijderoute, het stelsel van handelsroutes tussen China en Europa. Daarvoor heeft China een groot project opgezet, de ´Gordel van de Zijderoute´.

In dit kader was er begin december in Kiev een ontmoeting tussen president Janoekovitsj en de Chinese premier Li Xinggang. China wil investeren in de zogenoemde economische ontwikkelingszone van de Krim. Het is een project in twee fases. In de eerste fase wordt er bij Jevpatorija een diepe zeehaven aangelegd. Dit moet vervolgens worden opgevolgd door de aanleg door China van een vliegveld, scheepswerven, een olieverwerkende fabriek, een terminal voor de verwerking van LPG en onderwijs- en toeristische voorzieningen.

Door de haven in Jevpatorija kan de zeeroute vanuit China naar Europa met 6.000 kilometer worden verkort, omdat schepen dan niet langer vanaf het Suez-kanaal via de Middellandse Zee langs Gibraltar hoeven, maar vanaf het kanaal naar de Krim kunnen afbuigen. Opmerkelijk is dat bij de Chinese plannen voor de herleving van de Zijderoute Rusland niet betrokken wordt: alles loopt ten zuiden van dat land.

Als antwoord op de revolutie in Kiev wil Rusland met zijn militaire interventie op de Krim een stevige onderhandelingspositie verwerven in de onderhandelingen over de toekomst en geopolitieke oriëntatie van Oekraïne. Eén eis van de Russen staat hierbij vast: de Krim moet Russisch blijven - is het niet indirect en goedschiks binnen Oekraïne, dan maar direct en kwaadschiks binnen het verband van de Russische Federatie.