Liften door Oekraïne

Jans Schaper

De Poolse grenswacht die de auto controleerde waarin ik zat was zeer sceptisch. 'Ga je liften in Oekraïne, dat is heel gevaarlijk'. Ik weet niet of hij op de huidige situatie doelde, of dat hij het überhaupt geen goed idee vond, maar dat was voor mij niet relevant. 'Ik heb vaker gelift', antwoorde ik. 'Ik weet waar ik op moet letten, en ik stap niet bij iedereen zomaar in de auto.' Hoewel hij niet bijzonder tevreden leek met mijn antwoord had hij geen geldige reden om mij te weerhouden om de EU te verlaten.

Hoewel ik nooit in de voormalige Sovjet-Unie had gelift (Litouwen daargelaten), meende ik zonder veel moeite Oekraïne te kunnen doorkruisen. Ik heb het leeuwendeel van mijn liftervaring in Centraal-Europa opgedaan. Oekraïne had ik vier maal eerder bezocht.

De woelige stand van zaken achtte ik geen belemmering. Toen ik half april vertrok vanaf het Malieveld in Den Haag waren de gemoederen wat bedaard, en hoewel ik een eerder gemaakte afspraak om met vrienden in de Krim te gaan wandelen moest schrappen, bleef vrijwel het hele land toegankelijk.

Het enige lastige was de taalbarrière. Mijn Russisch is verre van vloeiend, maar ik spreek het genoeg om mezelf te kunnen redden, ook tussen West-Oekraïners die wilden weten waarom ik Russisch en geen Oekraïns tegen ze sprak.

Die vraag is mij een paar keer gesteld, meestal op een plagerige manier. Eén maal was er enige agressie te bespeuren, in de villa van de verdreven ex-president Viktor Janoekovitsj, waar ik deelnam aan een uitsluitend Oekraïenstalige tour, geleid door een activist met een OePA-vlag om zijn schouders die de spanning van zijn verblijf op majdan waarschijnlijk nog door zijn aderen voelde vloeien.

Maar nadat ik mijn best had gedaan om afkeurend te kijken naar alle decadentie werd hij wat vriendelijker en vroeg hij mij halverwege de rondleiding in het Russisch of ik alles nog kon volgen en of ik vragen had.

Als mensen bij het liften voor mij stopten, vroeg ik hen altijd eerst of ze Engels spraken (in het Russisch, dat dan weer wel). Als een negatief antwoord volgde, bood ik mijn verontschuldigingen aan voor het feit dat ik geen Oekraïens sprak, om vervolgens in het Russisch verder te gaan.

Buiten het liften om begon ik vrijwel altijd gelijk in het Russisch, enkele uitzonderingen daargelaten. Zoals in de kleine boekenwinkel in het centrale warenhuis in Ternopil, waar ik op zoek naar een stadskaart belandde.

In de gang waren de buitenwanden van de nis van het volgestouwde winkeltje bedekt met krantenknipsels over heldendaden van Oekraïense nationalisten uit heden en verleden. De winkel was bezaaid met verschillende objecten in rood en zwart, de kleuren van de OePA-vlag.

Toen ik voorzichtig mijn excuses aanbood voor mijn onvermogen om Oekraïens te spreken, stelde de wat oudere boekverkoper dat het geen enkel probleem was en stak een relaas af over Rusland en de Europese Unie die mijn taalvermogen te boven ging. Niet zeker wat ik als antwoord moest geven knikte ik maar en bestempelde Poetin met een vrij onschuldig scheldwoord, waardoor de boekenverkoper in de lach schoot en ik op goede voet afscheid kon nemen.

De aanwezigheidsdichtheid van de rood-zwart gekleurde voorwerpen in dit winkeltje was erg hoog, maar dat was niet uitzonderlijk voor West-Oekraïne. Het viel me op dat handel in OePA-souvenirs een van de manieren is om de locatie in Oekraïne af te leiden. Roodzwarte vlaggen te koop in winkelpanden wil zeggen dat je in West-Oekraïne bent.

Als ze alleen in stalletjes op straat te koop zijn, waar in sommige gevallen ook mokken met een afdruk van Lenin te koop zijn, ben je in Centraal-Oekraïne. Als ze überhaupt niet te koop zijn, maar als je wel makkelijk aan sovjetposters kan komen, bevind je je in Oost-Oekraïne (met de kanttekening dat ik enkel Charkiv in het oosten heb bezocht, en het mij sterk lijkt dat er in de rest van de oostelijke steden er momenteel een markt is voor toeristische prullaria).

Een vergelijkbare methode is te hanteren voor monumenten en straatnamen. Niet alleen nieuwe monumenten voor majdan, maar ook wegen vernoemd naar en beelden van OePA-aanvoerder Stepan Bandera (gespot in Lviv en Ternopil) en straten vernoemd naar OePA- en OOeN-strijders, in combinatie met recent gesloopte of totale afwezigheid van sovjetmonumenten: West-Oekraïne. Een veelvuldigheid van straten met sovjetnamen en enkel nog het voetstuk van een Lenin-standbeeld aangevuld met wat geïmproviseerde monumenten voor majdan: Centraal-Oekraïne. Een staand Leninbeeld: Oost-Oekraïne.

Hoewel mensen zich makkelijker kunnen verplaatsen dan beelden, was ook aan persoonlijke interacties af te leiden waar in Oekraïne ik mij bevond. Tijdens het liften probeer ik gesprekken nooit erg te sturen. Bovendien bestaat bij een reis in het buitenland altijd het risico dat ik in een vreemde taal mij onzorgvuldig uitdruk of iemand verkeerd begrijp.

Toch heb ik op mijn reis door Oekraïne aardig wat over politiek kunnen spreken. Naast liftgevers sprak ik met name met gastheren en vrouwen die ik via de site Couchsurfing zover had gekregen om mij onderdak te verlenen. Zij spraken allemaal Engels, de een met meer gemak dan de ander.

Iedereen die ik tegenkwam stond positief tegenover het vertrek van Janoekovitsj. En hoewel vrijwel iedereen gelijk de kanttekening maakte dat de inmiddels nieuwe president Petro Porosjenko ook een oligarch en een product van het oude systeem is, was er tussen de mensen die gingen stemmen geen enkele persoon wiens stem niet naar hem zou gaan, met uitzondering van een kennis van mij in Kyiv.

Deze van oorsprong Karpatische was degene uit mijn kennissenkring die het meest actief was op majdan. Zij bracht haar stem na wat wikken en wegen op Oleh Ljasjko uit, die uiteindelijk derde is geworden. Toen ik hem afdeed als de Oekraïense Zjirinovski erkende zij dat daar iets in zat, maar zij had uit principe op de jongste kandidaat gestemd. Zolang de mentaliteit van de machthebbers nog was gevormd in de sovjetperiode zou er niks veranderen, stelde ze.

Maar niet iedereen die ik sprak had de intentie om te gaan stemmen. Hoewel deze groep een minderheid betrof, was het duidelijk dat veel mensen genoeg hadden van de politieke onrust. De enige uit Oost-Oekraïne afkomstige lieden die ik langdurig heb kunnen spreken vielen onder deze groep.

Toen ik aan de oostrand van Kiev werd opgepikt door een drietal jonge mannen en ze vertelden dat ze op weg waren naar huis, naar Artemivsk, besloot ik in het Engels verder te gaan. Een van de drie sprak het goed, en ik wilde de kans om een goed gesprek te voeren niet missen. Maar erg veel informatie heb ik niet weten te ontfutselen.

Zelf opgelegde fatsoensnormen voorkomen mij om vreemden te vragen naar de meest nare aspecten van het leven in een oorlogssituatie. Dus richtte ik mijn vragen op de geldigheid van de separatistische beweging. Hoewel mijn gesprekspartner niet negatief tegenover de tijdelijke regering stond, was hij voorstander van een overheveling van de Donbass naar Rusland.

Het zou beter zijn voor die regio's, maar ook beter voor Oekraïne. Maar hij maakte vooral duidelijk dat hij niets met politiek te doen wilde hebben, en zich uitsluitend wilde richten op zijn bedrijf waarmee hij vis uit China importeerde.