Krim terug naar Rusland (8): Novorossija

René Does

Wat op de Krim kon, moet hier ook kunnen: het plaatselijke bestuur overnemen, een referendum over de onafhankelijkheid organiseren en vervolgens aansluiting bij de Russische Federatie vragen. Met deze insteek na de aansluiting van het schiereiland Krim bij Rusland, kwamen pro-Russische separatisten ook in het oosten van Oekraïne tegen het centrale gezag in Kiev in opstand. Het verst kwamen ze in de provincies Donetsk en Loegansk, het gebied waar op donderdag 17 augustus vlucht MH17 zo tragisch uit de lucht werd geschoten, met 298 dodelijke slachtoffers, onder wie 193 Nederlanders, ten gevolge. Wat gebeurde en gebeurt er in deze regio´s?

In beide Oost-Oekraïense provincies, die samen de Donbass vormen, werden tijdens de sluipende annexatie van de Krim in spontane volksstemmingen schaduwbesturen gekozen. In Donetsk kwam ´volksgouverneur´ Pavel Goebarjov aan de macht en in Loegansk ´volksgouverneur´ Valeri Bolotov. Hun machtsgreep werd ondersteund door verschillende militaire bataljons met enkele duizenden strijders.

In Loegansk werd Bolotov zowel de bestuurlijke als de militaire leider met zijn Leger van het Zuid-Oosten. In Donetsk verschenen er meerdere leiders: naast Goebarjov vooral premier Aleksandr Borodaj en minister van Defensie Igor Strelkov (´Igor de Schutter´), die het commando voert over 2.000 strijders. Militair belangrijk in Donetsk is verder het bataljon Vostok (Oosten) van commandant Aleksandr Chodakovski met 3.000 strijders.

Vóór hun huidige positie speelden deze mannen een marginale rol in politieke partijtjes als Russische Nationale Eenheid (Goebarjov), of ze waren officieren van de Oekraïense Veiligheidsdienst ter plaats (Chodakovski).

Al deze figuren konden in Donetsk (4,3 miljoen inwoners) en Loegansk (2,3 miljoen inwoners) door vier belangrijke oorzaken snel en makkelijk de macht overnemen en een ´Krim-scenario´ ontketenen: de onmacht en de onwil van de regionale leger- en politie-eenheden om in naam van Kiev tegen deze opstandelingen op te treden, omvangrijke steun onder de bevolking tegen de nieuwe ´fascistische regering´ in Kiev, de implosie van de regionaal en landelijk machtige Partij van de Regio´s na de verdrijving van president Viktor Janoekovitsj in de Majdan-revolutie in de Oekraïense hoofdstad, en de militaire en materiële steun vanuit Rusland via de volledig open grenzen in het oosten van de Donbass.

Duizenden Russische vrijwilligers, vaak veteranen van middelbare leeftijd van de oorlogen in Afghanistan en Tsjetsjenië, sloten zich bij de opstandelingen aan. De opstandelingen veroverden de strategisch belangrijke steden Slavjansk en Kramatorsk in Donetsk en infiltreerden de bestuursstructuren van de hoofdsteden Donetsk en Loegansk.

Referenda
Net als op de Krim op 16 maart werden er in Donetsk en Loegansk op 11 mei referenda over de onafhankelijkheid van de ´Volksrepubliek Donetsk´ (DNR) en de ´Volkrepubliek Loegansk´ (LNR) uitgeschreven. In beide provincies stemde rond de 90 procent van de kiezers voor onafhankelijkheid bij een opkomst van 75 procent van de stemgerechtigden in Donetsk en van 80 procent van de stemgerechtigden in Loegansk.

Op 18 juni werd de onafhankelijkheid van de LNR erkend door een andere staat, hoewel het eveneens een niet erkende onafhankelijke staat betrof, namelijk de opstandige deelrepubliek Zuid-Ossetië in Georgië. Op 20 juni vroeg de DNR erkenning van zijn onafhankelijkheid aan bij de Verenigde Naties.

De onafhankelijkheidsverklaringen werden niet erkend door Rusland, hoewel dit land ontegenzeggelijk een militaire en morele faciliterende rol heeft gespeeld in de pro-Russische opstanden. Rusland vond de politieke (verdere isolering) en economische prijs (zwaardere westerse sancties) te hoog.

Vermoedelijk waren de machthebbers in het Kremlin tevreden met het forceren van een wetteloos en voor de nieuwe regering in Kiev oncontroleerbaar landsdeel in Oekraïne, met als doel een effectief landelijk bestuur en integratie van Oekraïne in de Europese Unie en de NAVO, het grootste schrikbeeld van de machthebbers in het Kremlin, te frustreren.

Opname van de DNR en LNR in de Russische Federatie kwam in Moskou ook niet ter sprake vanwege bovengenoemde politieke en economische prijs en de kosten die dit voor Rusland zal meebrengen. Gebaseerd op de overnamekosten van de Krim zou het waarschijnlijk om minstens 100 miljard euro in de komende tien jaar gaan.

Op 24 mei ondertekenden de leiders van de DNR en LNR een document over de oprichting van de eenheidsstaat Novorossija (Nieuw-Rusland), de naam van de regio nadat deze in de achttiende eeuw door tsarina Catherina de Grote bij Rusland werd ingelijfd. Zij riepen vijf andere provincies in het zuiden en oosten van Oekraïne op zich bij hen aan te sluiten: Nikolajev, Cherson, Odessa, Dnepropetrovsk en Zaporozje.

De ideologie van de opstandelingen is een messianistische mix van socialisme, Russische orthodoxie en Russisch imperialisme. ´Dit is een oorlog voor de Russische wereld. Dit is een oorlog voor Novorossija,´ luidt een uitspraak van Goebarjov. En: ´Ik noem mijzelf een Russische nationalist, maar met de aantekening dat het echte Russische nationalisme niet etnisch is, maar moreel en algemeen menselijk.´

Een van de eerste concrete beleidsmaatregelen van de separatisten was een inreisverbod in hun regio voor de Amerikaanse president Barack Obama en de Duitse bondskanselier Angela Merkel. De echtgenote van Goebarjov, Jekaterina Goebarjova, werd tot minister van Buitenlandse Zaken van de DNR benoemd omdat - in haar eigen woorden - ´ik al eens in de Russische Federatie ben geweest en daar contacten heb opgebouwd´. Voor het financieren van de sociaal-economische uitgaven worden de plaatselijke oligarchen geacht hun goed gevulde knip te trekken.

Er zijn momenteel drie machtsstructuren in de DNR en LNR die naast elkaar bestaan: de vertegenwoordigers van het landbestuur in Kiev, machtige plaatselijke politieke leiders en het schaduwbestuur van de opstandelingen. De opstandelingen controleren effectief ongeveer een derde deel van het grondgebied van ´Novorossija´.

De DNR en LNR werden door het landelijke Openbaar Ministerie in Kiev officieel bestempeld als ´terroristische organisaties´. De militaire strijd tegen de opstandelingen wordt door president Porosjenko en de andere leidende landelijke politici en militairen van Oekraïne daarom gedefinieerd als een ´anti-terroristische operatie´.

Scenario´s
Op 28 juni zetten de Oekraïense strijdkrachten een nieuwe aanval tegen de separatisten in. Deze keer waren ze succesvoller. Op 5 juli werden de opstandelingen gedwongen het stadje Artjomovsk op te geven. Twee dagen later volgde de herovering van Slavjansk en Kramatorsk. De pro-Russische separatisten trokken zich vervolgens voornamelijk terug in Donetsk en Loegansk.

Uit veiligheidsoverwegingen gingen de opstandelingenleiders iedere nacht op een andere plaats slapen. In Loegansk wordt de militaire situatie voor hen steeds nijpender; de plaatselijke bevolking is massaal weggetrokken. Militair lijkt Donetsk het centrum van de (eind)strijd te worden.

De militaire tegenactie van het Oekraïense leger werd door de aanhangers van de opstandelingen uitgeroepen tot ´een strafexpeditie´. Russische politici, onder wie president Poetin, en gezagsgetrouwe Russische media spreken over ´een strafexpeditie tegen het eigen volk´.

Taras Kozoeb van het Oekraïens-Russische weekblad Vesti. Reporter zette in een heel interessant artikel vijf denkbare ´varianten voor de Donbass´ op een rij:

• Een militaire zuivering van de regio. Het gaat in deze variant om een complete militaire overwinning van de Oekraïense strijdkrachten en een volledige zuivering van de regio van opstandige elementen. Militaire deskundige achtten dit scenario weinig waarschijnlijk, omdat het een militaire inval van Rusland kan uitlokken en de opstandelingen burgers als beschermingsschild zullen gebruiken.
• Oekraïne geeft de Donbass op. Novorossija kan een onafhankelijk land of deel van de Russische Federatie worden omdat de rest van Oekraïne de regio wegens zijn opstandigheid zat is en daarom kwijt wil: waarom een regio bij het land houden waarvan de burgers zo overduidelijk niet in Oekraïne willen leven? Behalve dat niet zeker is dat de inwoners van de Donbass dit werkelijk denken, dreigt in dit scenario het zeer aanwezige gevaar dat de andere provincies in het oosten en zuiden van Oekraïne dan ook alsnog afdrijven onder ideologische en politieke druk van Novorossija en Rusland.
• Voortmodderen. De tweestrijd tussen de regering in Kiev en de opstandelingen moddert vele maanden en misschien wel jaren lang voort, op een lager militair pitje en zonder politieke oplossing van de staatsrechtelijke status van Novorossija.
• Een vreedzame oplossing door onderhandelingen. De opstandelingen zijn voor het Westen en de Oekraïense regering geen betrouwbare onderhandelingspartners (natuurlijk helemaal niet meer sinds de ramp met de MH 17). Volgens Kozoeb is Rusland de enige partij die in zo´n scenario echt invloed kan uitoefenen in de driehoek Rusland-Oekraïne-Westen.
  Echter, voor de laatste twee partijen zullen de drie harde Russische eisen voor de door Rusland gewenste toekomst van Oekraïne onacceptabel zijn, te weten de federalisering van Oekraïne, een neutrale status van het land (geen toetreding tot de EU en de NAVO) en impliciete erkenning van de annexatie van de Krim door de Russische Federatie.
• Een Oekraïense Kadyrov. Zoals Rusland de pacificatie van de opstandige deelrepubliek Tsjetjsenië heeft uitbesteed aan de machtige en rücksichtslose plaatselijke Tsjetsjeense leider Ramzan Kadyrov zou de Oekraïense regering de pacificatie van de Donbass kunnen uitbesteden aan een vergelijkbare regionale krachtpatser die loyaal is aan de regering in Kiev.
  Het is echter onduidelijk wie zo´n rol zou kunnen vervullen. Een leider van de Oekraïense militaire operatie in de regio? Een regionale oligarch? Als er al een ´Kadyrov van de Donbass´ zal opstaan, zal dit volgens Kozoeb op onverwachte en spontane wijze gebeuren.

Als variant op scenario 3 wordt door verschillende commentatoren gewezen op de mogelijkheid dat de Donbass een nieuw ´bevroren conflict´ zal worden op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie, vergelijkbaar met regio´s als Abchazië en Zuid-Ossetië in Georgië en Transdnestrië in Moldova. Dat wil zeggen een zeer langdurige status quo in een conflict dat militair is gedempt, maar politiek niet is opgelost.

Die oude bevroren conflicten betreffen economisch zwakke regio´s met een bevolking van enkele honderdduizenden zielen. Maar de Donbass lijkt te omvangrijk en economisch te groot om als ´bevroren conflict´ te kunnen voortmodderen. In de praktijk zal er in zo´n situatie vermoedelijk een door plaatselijke bevolking gesteunde geleidelijke samensmelting met Rusland plaatsvinden.

De pacificering van de Donbass en het behoud van de regio voor Oekraïne zal hoe dan ook een zeer ingewikkelde klus worden. Even moeilijk is te voorspellen welk van de vijf ´varianten´ van Kozoeb werkelijkheid zal worden. Of misschien een hele andere.

Gezien de recente militaire ontwikkelingen en de ontwikkelingen door de vliegramp met de MH17 lijken de varianten 1 en 5 momenteel de meest waarschijnlijke. Maar enige zekerheid over de toekomst van de regio lijkt ook nog ver weg.