Krim terug naar Rusland (4): olievlek Oost-Oekraïne

René Does

Toen de Krim op 16 maart zijn referendum over aansluiting bij Rusland hield, begonnen ook de acties van pro-Russische activisten in provincies in het oosten van Oekraïne. De vrees bestaat dat daar na vergelijkbare ontwikkelingen als op de Krim steeds meer brokken van Oekraïne zullen afvallen, tot er nog slechts een westelijke Oekraïense rompstaat over blijft. Was de annexatie van de Krim slechts de opmaat voor de gevreesde opdeling van Oekraïne in een westelijke en een oostelijke helft?

Allereerst moet worden geconstateerd dat het streven naar afscheiding in de acht provincies van Oost-Oekraïne (Dnepropetrovsk, Donetsk, Zaporozje, Loegansk, Nikolajev, Odessa, Charkov en Cherson) lang niet overal even sterk leeft. Het is vooral een zaak van het mijnbouwgebied de Donbass, bestaande uit de provincies Donetsk en Loegansk.

Als de Donbass zich afscheidt van Oekraïne kan dit in theorie in twee vormen: door het uitroepen van een onafhankelijke staat of door aansluiting bij Rusland, beide eventueel onder de naam Nieuw-Rusland, de naam van de regio toen die tot het tsaristische Rusland behoorde. Een bestaan als onafhankelijke staat is echter nauwelijks voorstelbaar.

De verdere ontmanteling van Oekraïne vanuit het oosten lijkt vooralsnog alleen een zaak van de Donbass. Net als op de Krim zijn in de Donbass als leiders van het pro-Russische verzet tot voor kort onbekende radicale politici van splinterpartijtjes op de voorgrond getreden, zoals Pavel Goebarjov in Donetsk en Valeri Bolotov in Loegansk.

En net als op de Krim mag de opstand tegen de nieuwe machthebbers in Kiev aangewakkerd zijn door Russische ´provocateurs´, de werkelijke leiding van het pro-Russische verzet is toch vooral in handen van plaatselijke leiders. De rol van Rusland in de opstand in Oost-Oekraïne bestaat uit het steunen van de radicale pro-Russische politici en het gooien van olie op het vuur van het ongenoegen in de regio met de nieuwe machthebbers in Kiev.

De verschillen binnen Oost-Oekraïne worden bevestigd door opiniepeilingen van het toonaangevende Kievse Internationale Instituut voor Sociologie. Van de inwoners van Donetsk is 27,5 procent voor aansluiting van de regio bij Rusland en in de provincie Loegansk 30,5 procent. Het zijn vooral de gepensioneerden in de twee provincies die deze wens hebben.

In alle zes andere provincies van Oost-Oekraïne denkt een flinke meerderheid van de bevolking dat Rusland zich ´op onwettige wijze´ met de interne situatie in Oekraïne bemoeit, maar in Donetsk en Loegansk denkt slechts 32,9 en 33,5 procent dit. Bijna niemand wil een inval van het Russische leger in Oost-Oekraïne, ook niet in Donetsk en Loegansk.

Aan de andere kant kunnen de nieuwe machthebbers in Kiev maar bij een kleine minderheid in Oost-Oekraïne op vertrouwen rekenen. In Donetsk en Loegansk wordt de Oekraïense interim-president Aleksandr Toertsjinov slechts door respectievelijk 6,4 en 7,9 procent van de inwoners als een legitiem staatshoofd gezien. Het vertrouwen in de verdreven ex-president Viktor Janoekovitsj is in het oosten trouwens even gering.

In Oost-Oekraïne wil dus een flinke meerderheid van de bevolking deel blijven uitmaken van Oekraïne, maar niet onder de verdreven Janoekovitsj of onder de nieuwe machthebbers. En ook is de bevolking van de regio in meerderheid sterk afkerig van oorlog of burgeroorlog.

Het bestaan van Oekraïne als de eenheidsstaat zoals de wereld die in de post- communistische tijd kende, is ten einde door de afscheiding van de Krim en de daarop volgende onrust in met name de Donbass. ´Oekraïne als eenheidsstaat bestaat niet meer. Zijn fundamenten zijn afgebroken door een reeks van politieke cataclysmen,´ stelde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov eind april.

Lavrov wordt in zijn analyse gesteund door praktisch alle Russische commentatoren. De politicoloog Vladimir Pastoechov noemt Oekraïne op de nieuwssite Polit.ru ´het Polen van de 21ste eeuw´, verwijzend naar de vier delingen van Polen in de geschiedenis. ´De bufferzone tussen Rusland en het Westen is gewoon naar het oosten verschoven. In dit opzicht valt er niets goeds te verwachten voor Oekraïne. (…) De Oekraïense nationale staat is op een verkeerde plaats en op een verkeerd moment ter wereld gekomen. Hem wacht het lot wisselgeld te zijn in de handel tussen Rusland en het Westen´, aldus Pastoechov. Hij noemt de gebeurtenissen in Oekraïne sinds november 2013 ´de zelfontbranding van het land´.

Rusland gedraagt zich volgens Pastoechov ´imperialistisch´ tegenover Oekraïne, maar het Westen evenzeer. Wordt Rusland gedreven door ´archaïsch´ imperialisme, het imperialisme van het Westen noemt hij ´infantiel´ door onder meer het opdringen van een Associatieverdrag met de Europese Unie.

Het Westen wordt in zijn Oekraïne-politiek volgens Pastoechov gedreven door ´pseudo-liberaal messianisme´ en ´het ontbreken van de bereidheid de last van het sponsoren van de Oekraïense economie op zich te nemen, welke taak sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vanuit inertie Rusland op zich genomen heeft´. ´Dit alles maakt de positie van de westerse gemeenschap daarom niet minder eenzijdig dan die van de Russische gemeenschap.´

Zijn de sombere voorspellingen van Pastoechov over de opdeling van Oekraïne onvermijdelijk? Waarschijnlijk niet als zowel Rusland als het Westen erkent dat er grote verschillen bestaan tussen het westen en het oosten van Oekraïne en dat deze verschillen erkend en verzoend moeten worden.

De verschillen zijn mentaal en economisch. In het huidige Oekraïne is het oosten van het land de sterkste economische regio. De vier oostelijke provincies Dnepropetrovsk, Donetsk, Loegansk en Charkov produceren gezamenlijk ongeveer de helft van het Oekraïense bruto binnenlands product.

Het paradoxale is dat de bestaande sterke economische positie wellicht de belangrijkste reden is dat de inwoners van deze provincies niets van een Associatieverdrag met de Europese Unie willen weten en de sterke culturele en economische banden met Rusland willen behouden. Een vrijhandelsverdrag en strenge IMF-voorwaarden voor financiële steun aan Oekraïne zullen, zo is de algemene verwachting en vrees, de regionale economie met zijn niet concurrerende bedrijven op een open internationale markt zwaar treffen.

In het westen van Oekraïne leeft die angst voor EU en IMF veel minder sterk en denkt men vooral aan voordelen als visumvrij reizen naar Europa. Zoals commentator Andrej Milozvorov schreef op de nieuwssite Utro.ru: ´Voor de "euro-enthousiastelingen" uit West-Oekraïne zijn hun (van EU en IMF - RD) eisen aanvaardbaar: in economisch opzicht hebben zij niet zo veel te verliezen, want grote industrieën zijn er nauwelijks, maar daarentegen is er wel het perspectief van kunnen werken in de Europese Unie.´

Voor het vinden van een oplossing voor de tweespalt in Oekraïne is het in deze analyse het belangrijkst om de verschillen tussen het westen en het oosten van het land vooral in economische termen te definiëren, en niet in in geopolitieke en culturele termen.

Russische en Oekraïense commentatoren zien grofweg drie mogelijke oplossingen van de crisis in Oekraïne:

1. De eerste ´oplossing´ is een werkelijke opdeling van het land: in de praktijk aansluiting van de acht provincies in het oosten en het zuiden bij Rusland en het westen van Oekraïne verder als onafhankelijke rompstaat. Zo´n scenario wordt echter ook in Oost-Oekraïne door maar een minderheid van de inwoners gesteund.
   En ook Poetin lijkt hier niet naar te streven. Aansluiting van Oost-Oekraïne bij Rusland zal Rusland duur komen te staan door de noodzakelijke directe financieel-economische steun aan de regio en de zware sancties die het Westen tegen Rusland zal afkondigen.
2. Federalisering van Oekraïne. Veel politici en inwoners van Oost-Oekraïne pleiten voor federalisering. Dan blijft men onderdeel van Oekraïne en kan iedere regio zijn eigen gewenste en passende economische en culturele gang gaan. Federalisering kan een acceptabele oplossing zijn, want er zijn veel federale staten in de wereld, zoals de Verenigde Staten, Duitsland, België en Bosnië-Herzegowina.
   Federalisering is echter ook geen zekere oplossing. Sommige federaties werken goed, zoals de Verenigde Staten en Duitsland, maar andere federaties blijven lijden onder interne spanningen en ontbindende krachten, zoals België en Bosnië-Herzegowina. Vanwege alle recente gebeurtenissen zal Oekraïne zeer waarschijnlijk tot die tweede groep gaan behoren.
3. Erkenning door alle betrokken binnenlandse en buitenlandse partijen van de verschillen tussen het westen en oosten van Oekraïne en van het feit dat Oost-Oekraïne een sterke pro-westerse koers afwijst en West-Oekraïne een sterke pro-Russische koers. Zo schreef de redactie van het Oekraïense weekblad Vesti. Reporter in een redactioneel commentaar: ´In de huidige situatie is de enige oplossing een gemeenschappelijk Russisch-westers hulpprogramma dat in geen van de delen van het land weerstand zal ondervinden.´
   Voorwaarden voor zo´n compromis lijken dat in Oost-Oekraïne en in West-Oekraïne de thans sterke radicale politieke krachten moeten inbinden en een geopolitieke keuze tussen of Europese Unie of de Russische Douane-unie wordt afgeblazen. In de praktijk betekent dit dat Oekraïne geopolitiek weer in een ´grijze zone´ tussen Europa en Rusland terugkeert.
   Dat is natuurlijk geen ideale en een voor het Westen moeilijk te verteren situatie, maar een gedwongen keuze tussen Europa en Rusland is, zo hebben de ontwikkelingen sinds november 2013 laten zien, voorlopig een recept voor burgeroorlog en onbestuurbare opdeling van het land.

Voor Poetin en Rusland lijken de tweede en de derde oplossing op dit moment beide acceptabele uitkomsten. Vooral het Westen zal moeten toegeven in zo´n compromis nadat zijn positie zo gunstig leek door de verdrijving van president Viktor Janoekovitsj op 22 februari door de vanuit West-Oekraïne geleide volksopstand in Kiev, zoals de feitelijke aansluiting van de Krim bij Rusland.