Russische reacties op een vliegramp

René Does

Hoe is er in de Russische media gereageerd op de ramp met de Maleisische Boeing MH17 in het opstandige oosten van Oekraïne? Uiteraard is er ook in de Russische pers veel geschreven over de tragische gebeurtenis. In de nieuwsberichten, analyses en opinies zijn vier richtingen te onderscheiden: gezagsgetrouwe stukken, zo objectief mogelijke artikelen, felle anti-westerse en anti-Oekraïense oprispingen en zware woorden uit oppositiekringen tegen het regime van president Vladimir Poetin. Hieronder een selectie uit deze vier groepen reacties en een inschatting van hun aandeel in de berichten over de vliegramp.

Gezagsgetrouwe commentaren Vier dagen na de vliegramp, op 21 juli, gaf president Poetin zijn officiële reactie op de gebeurtenis. Hij riep op tot het staken van de militaire strijd in Oost-Oekraïne, het starten van vredesonderhandelingen en het afwachten van de resultaten van het onderzoek van de internationale luchtvaartautoriteiten naar de zwarte dozen van de verongelukte Boeing 777 van Malaysia Airlines. Hij presenteerde de ramp als een tragisch uitvloeisel van de recente ontwikkelingen in Donetsk en Loegansk: ´Ik geloof dat deze tragedie waarschijnlijk niet had plaatsgevonden als de militaire operaties in het oosten van Oekraïne vanaf 28 juni niet waren hervat.´

De meeste analyses en commentaren herhaalden deze elementen uit de reactie van Poetin, waarbij omtrekkende bewegingen rond de schuldvraag de kern vormen. Veel artikelen zijn militair-technische beschouwingen of de opstandelingen technisch in staat konden zijn geweest een technisch ingewikkelde luchtdoelraket als die van de verdachte boek-lanceerinstallatie af te schieten, welke raketsystemen Oekraïne bezit die zo´n burgervliegtuig op tien kilometer zouden hebben kunnen raken.

Ook kwam de vlieghoogte van de verongelukte Boeingaan de orde, de vraag of het vliegtuig vanuit de lucht door een Oekraïense straaljager of vanaf de grond uit een boek-lanceerinstallatie kan zijn beschoten, of dat er nog een andere oorzaak mogelijk zou kunnen zijn, zoals een terroristische aanslag van binnenuit het vliegtuig of een tragisch ongeluk met het toestel zelf.

Onafhankelijke beschouwingen
Er zijn in Rusland nog steeds enkele kwaliteitsmedia, die proberen zo objectief mogelijke journalistiek te bedrijven. Enkele reacties uit deze categorie:

• ´Een vergissing die niemand zal erkennen,´ luidde de eerste reactie van de onafhankelijke militaire commentator Pavel Felgenauer in de Novaja Gazeta van 18 juli. ´Indirecte bewijzen wijzen duidelijk naar de opstandelingen-separatisten uit het zelfuitgeroepen Novorossija in de Donbass, die de Boeing aangezien kunnen hebben voor een Oekraïens transportvliegtuig.´
• ´Deze terroristische daad, die internationale weerslag heeft gekregen, vernietigt feitelijk het model van de niet-verklaarde oorlog op het grondgebied van Oekraïne (die niet als een oorlog erkend wordt) en de mogelijkheid voor Moskou om gelijktijdig twee tegengestelde rollen te spelen, die van agressor en vredesstichter.´ (Politicologe Lilija Sjevtsova op de nieuwssite Jezjednevny Zjoernal van 21 juli.)
• Een goede analyse was die van Sergej Serebrov van 21 juli op de nieuwssite Utro.ru. Hij schreef: ´In deze gebeurtenis hebben alleen de opstandelingen geen logisch "alibi".
  Zij hebben eerder herhaaldelijk verklaard boven hun grondgebied Oekraïense vliegtuigen neer te willen schieten en hebben dit ook al enkele keren gedaan. Tijdens de ondergang van de Boeing praatten zij openlijk over een uitgevoerde aanval op een of ander Oekraïens transportvliegtuig, duidelijk niet vermoedende dat het om een passagiersvliegtuig ging.´ En: ´Het meest ongemakkelijke voor de Russische Federatie in deze gebeurtenis is dat ze beoordeeld wordt als een feitelijke mededeelnemer in de vernietiging van het Maleisische lijnvliegtuig.´

Anti-westerse en anti-Oekraïense meningen
Door de Russische autoriteiten en in de staatsmedia zijn de laatste tijd anti-westerse en anti-Oekraïense commentaren gemeengoed geworden. Geïndoctrineerd dan wel als ideologisch overtuigde en radicale aanhangers van deze denkrichting in de Russische politiek uitten verschillende journalisten, deskundigen en hoge militairen radicalere meningen dan de gebruikelijke. Ook hieruit een greep:

• ´De hoofdreden van alle rampen in de conflictregio´s in Oekraïne is toch de onwil van de Kievse machthebbers een vreedzame dialoog te starten met de zelfuitgeroepen republieken,´ aldus commentator Vladimir Moechin in de doorgaans feitelijk goed onderbouwde en onafhankelijk berichtende kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta van 21 juli. En: ´Voor oorlog is een serieuze aanleiding nodig. En in dit opzicht lijkt de catastrofe met de Boeing 777 alleen op het eerste oog toevallig. In wezen is het een wetmatige uitkomst van het beleid van de huidige machthebbers in Kiev.´
• Militair journalist Jevgeni Kiritsjenko op de nieuwssite Expert.ru van 21 juli: ´Waarschijnlijk heeft de anti-Russische hysterie in de geesten van de Oekraïense militairen zo´n graad bereikt dat ze een aanval op luchtdoelen door Rusland waarschijnlijk achten.´ En: ´Ik sluit de mogelijkheid van een open provocatie helemaal niet uit.´
• ´Alleen Porosjenko en Obama kunnen u zo uit de losse pols vertellen wie de Boeing heeft neergeschoten,´ aldus oud-bevelhebber Andrej Neskorodov van de rakettroepen van het Russische leger in de krant Komsomolskaja Pravda van 21 juli.
• ´Als onderbouwing van de versie dat Kiev achter de aanval op het burgervliegtuig zit, getuigen ook andere factoren. Allereerst het duidelijk fascistische karakter van de macht in Kiev,´ stelde wetenschappelijk medewerker Joeri Barantsjik van de afdeling Oekraïne van het Instituut voor GOS-landen van de Russische Academie van wetenschappen (RAN) op 18 juli op de website Matjorik.ru (deze website afficheert zich als het podium van de deskundigen over het Gemenebest van Onafhankelijke Staten van de RAN.)
  Verder stelde de Oekraïnedeskundige Barantsjik: ´Een scherpe internationalisering van het conflict is alleen in het belang van de VS en zijn marionetten in Kiev.´ Om af te sluiten met: ´Wat betekent dit? De internationalisering van het conflict (niet toevallig is de Maleisische luchtvaartmaatschappij uitgekozen, want Maleisië is het grootste islamitische land, waarvan kort geleden onder zeer duistere omstandigheden een burgervliegtuig boven de Stille Oceaan spoorloos is verdwenen) betekent een sterke verhoging van de kans op een verscherping van het conflict en de overgang naar een stadium van Derde Wereldoorlog, opnieuw ver weg van de grenzen van de VS en opnieuw in Europa.´

Oppositionele commentaren
Nog altijd zijn er in Rusland oppositionele geluiden tegen het regime van president Poetin te horen, met name in de krant Novaja Gazeta en op de nieuwssites Polit.ru en Jezjednevny Zjoernal (Dagelijkse Krant). Hier zijn naar aanleiding van de vliegramp felle en zeer harde woorden richting de machthebbers in Moskou en het bestaande politieke en maatschappelijke stelsel in Rusland te horen. Zoals:

• Commentator Aleksandr Ryklin op Jezjednevny Zjoernal van 18 juli: ´De volledige politieke verantwoordelijkheid voor de dood van honderden mensen ligt binnen de leiding van de Russische Federatie en bij Vladimir Poetin persoonlijk.´ En: ´De versies over de oorzaken van de tragedie in de lucht boven Donetsk, die nu door de Russische propagandamachine naar buiten woorden gebracht, kunnen alleen een gevoel van walging oproepen.´
• ´De neergeschoten Maleisische Boeing is, zoals Michail Sjenderovitsj heeft geschreven, een belangrijk historisch breekpunt. Wezenlijk is niet dat per vergissing een passagiersvliegtuig werd vernietigd, maar hoe Rusland reageerde op deze tragedie.
  Het berekende gelieg zonder enkele menselijke emoties heeft Rusland buiten de grenzen van de christelijke oecumene geplaatst en schept theoretisch de voorwaarden voor de terugkeer op de mondiale politieke agenda door het Westen van het thema van "kruistochten" tegen de erfgenamen van het communisme,´ schreef politicoloog Vladimir Pastoechov op Itogi.ru van 21 juli.
• Mediacommentator Igor Jakovenko van Jezjednevny Zjoernal op 22 juli in een beschouwing over het gedraai rond de schuldvraag in de Russische media: ´De tragedie met de Maleisische Boeing lichtte een belangrijk onderscheid van het huidige Rusland met de Sovjet-Unie, van bijvoorbeeld de Brezjnev-tijd, uit. De sovjetelite vloeide niet vol extase samen met figuren als Idi Amin of Bokassa. Kannibalen werden op afstand gehouden. Niemand kwam het in het hoofd op om zelfs maar te denken zich met hen te verenigen onder het persoonlijke voornaamwoord "wij".
  In het huidige Rusland is de elite al met hen samengevloeid. En niet alleen de elite, maar ook 85 procent van de burgers. (…) Het zijn wij die de Boeing hebben neergeschoten en 298 onschuldige mensen hebben gedood.
  Het zijn wij die ons schofterig hebben gedragen op de rampplek en waardevolle bezittingen van de lijken hebben afgenomen. Wij zitten op een eiland met kannibalen. Rondom de afgrond, die ons scheidt van de normale wereld.´

Aandeel
Op basis van wat ik gezien en gelezen heb van de reacties in de Russische media kom ik op onderstaande schatting van het aandeel van de vier groepen nieuwsberichten, analyses en commentaren in de berichtgeving op de ramp met de MH 17, die dus niet als een hele precieze verdeling kan worden beschouwd:

• Gezagsgetrouwe commentaren: 60 procent.
• Onafhankelijke beschouwingen: 20 procent.
• Radicale anti-westerse en anti-Oekraïense beschouwingen: 15 procent.
• Oppositionele commentaren: 5 procent.

Tot slot
Het leven is in Rusland harder dan bij ons in Nederland. Op Russische nieuwssites zijn foto´s van de ramp geplaatst, die bij ons in de media niet zo snel zullen worden aangetroffen. Voor wie het aankan is er een zowel schokkende, hartverscheurende als ontroerende foto te zien van een verongelukt meisje op een stuk kolengrond bij de rampplek: www.novayagazeta.ru/society/64494.html.

De foto op de site van de Novaja Gazeta van 21 juli werd vergezeld door een indrukwekkend prozagedicht van de hoofdredacteur van de krant, Aleksej Polikovski, onder de titel ´Wij roepen rouw uit´. Hieronder een vertaling van de eerste twee alinea´s en de laatste alinea van het prozagedicht van vijf alinea´s:

De jonge vrouw heeft zich vóór de vlucht vastgegespt in de veiligheidsriemen. De riemen hebben het daadwerkelijk gehouden, zijn niet gescheurd, en beletten haar uit de stoel te worden geschoten.
Verstrikt in de riemen, vastgeklonken aan de uit het vliegtuig gescheurde stoelleuningen, ligt zij met haar wang op de zwarte kolengrond. Haar ogen gesloten. Haar armen gespreid.
(…)
Hij die met Ghandi zou willen praten, moet niet met Ghandi praten. Hij moet tot het einde van zijn dagen praten met deze vrouw.