Gepolitiseerde Overwinningsparade

René Does

Wie komt wel en wie komt niet? Dit is voor de Russen de met veel belangstelling gevolgde hoofdvraag voor de Overwinningsparade van 9 mei 2015 op het Rode Plein in Moskou. Vanwege het ronde tienjarige getal van 70 jaar herdenking van de overwinning op nazi-Duitsland wordt de parade dit jaar extra groots aangepakt. Maar welke buitenlandse leiders willen in gezelschap van president Vladimir Poetin aanwezig zijn, na de annexatie van de Krim, de pro-Russische separatistische opstand in het oosten van Oekraïne en de hieruit volgende sterk verslechterde relatie tussen Rusland en het Westen?

Aan de overwinningsparade op het Rode Plein zullen dit jaar 78.653 militairen deelnemen en er zullen 1.880 tanks, raketten en andere militaire grondsystemen, 238 gevechtsvliegtuigen en 51 militaire schepen worden geshowd. Aan 68 buitenlandse regeringsleiders en staatshoofden zijn uitnodigingen voor het bijwonen van de overwinningsparade gestuurd, alsmede aan de voorzitters van de Verenigde Naties, de UNESCO, de Raad van Europa en de Europese Unie.

Op 1 mei hadden dertig uitgenodigde gasten hun komst bevestigd. Naast zeven nog onbeantwoorde uitnodigingen, had de meerderheid de uitnodiging afgeslagen, hierbij geen reden gevend (zoals premier Mark Rutte van Nederland), wijzend op drukke andere werkzaamheden (zoals de Amerikaanse president Barack Obama) of expliciet verwijzend naar de ontwikkelingen in Oekraïne, zoals de presidenten van Slowakije, Finland en Oekraïne.

Kortweg gezegd komt het erop neer dat praktische alle westerse genodigden niet komen en de aanwezigen hedendaagse partners en bondgenoten uit Azië en Afrika zijn. De belangrijkste gast zal de Chinese premier Xi Jinping zijn. Ook de Noord-Koreaanse leider Kim Jung Un had zijn komst bevestigd, maar hij zei eind april toch weer af, hiermee zijn gebruik bevestigend om met geen enkele buitenlandse leider ontmoetingen te hebben. De afwezige regeringsleiders en staatshoofden worden overigens wel vervangen door vertegenwoordigers van hun landen op lager niveau, zoals ambassadeurs. Er is maar een land dat helemaal verstek laat gaan, namelijk Litouwen.

Opmerkelijk is ook de afwezigheid van de regeringsleiders van de grootste overwonnen agressors in de Tweede Wereldoorlog, Duitsland en Japan. De Duitse bondskanselier Angela Merkel zal de dag na de overwinningsparade nog wel een krans leggen bij het Graf van de Onbekende Soldaat bij de muur van het Kremlin.

In 2005 waren er 53 staatshoofden en regeringsleiders aanwezig bij de overwinningsparade voor de 60ste herdenking van de overwinning. Ook de Amerikaanse president George Bush jr. was present en reed toen zijn Russische collega Poetin nog vriendschappelijk rond in een klassieke Wolga door de tuin van diens presidentiële residentie bij Moskou.

Overigens waren er in 2010 ook maar weinig buitenlandse leiders present, namelijk 28. Dat was toen twee jaar na de vijfdaagse augustusoorlog van Rusland tegen Georgië van 2008.

Hoofdredacteur Fjodor Loekjanov van het tijdschrift Rusland in de Wereldpolitiek noemt de overwinningsparade van dit jaar ´gepolitiseerd´ door de veelbetekenende vraag wie er wel en niet komt. Overigens is dit niet alleen het gevolg van de gebeurtenissen in Oekraïne, maar ook van het feit dat de Tweede Wereldoorlog en de herinnering in daaraan door de agressief-patriottische koers van het Poetin-regime van de laatste jaren nog meer gewicht heeft gekregen in de eenheidsvorming binnen Rusland.

Hoewel iedere afzegging de Russen toch wel pijn doet, is de standaardreactie van de Russische leiders bij afzeggingen een tamelijk laconiek schouderophalen dat iedere afwezige zijn afwezigheid voor zijn eigen geweten moet verantwoorden.

Wit-Rusland
Nog een interessante en veelzeggende vraag is welke staatshoofden en regeringsleiders van de 15 voormalige sovjetrepublieken verstek laten gaan. Dat zijn die van Estland, Letland, Litouwen, Georgië, Moldova, Wit-Rusland en Oekraïne. Verder is het nog de vraag of de leiders van Oezbekistan, Tadzjikistan en Turkmenistan, respectievelijk Islam Karimov, Emomali Rachmon en Goerbangoely Berdymoechammedov, hun beloofde komst gestand zullen doen.

Het opmerkelijkst is op het eerste gezicht de afwezigheid van Pjotr Porosjenko en Aleksandr Loekasjenko, de presidenten van Oekraïne en Wit-Rusland, de twee Slavische zusterstaten, die naar verhouding even zwaar hebben geleden tijdens de oorlog als Rusland zelf. Loekasjenko verklaart zijn ontbreken uit het feit dat hij als opperbevelhebber van het Wit-Russische leger op 9 mei zelf een overwinningsparade moet afnemen in de hoofdstad Minsk, wat door Rusland naar buiten toe als begrijpelijk excuus wordt opgevat. Te meer daar Loekasjenko om dezelfde reden ook niet bij de eerdere Moskouse overwinningsparades aanwezig was.

Wel zal hij op 7 en 8 mei in Moskou zijn voor het bijwonen van topontmoetingen in het kader van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten, de Euraziatische Economische Unie en het Collectieve Verdedigingsverdrag en dan ´misschien´ een krans bij het Graf van de Onbekende Soldaat leggen.

Loekasjenko´s agenda rond 9 mei is weer een sterk staaltje van zijn evenwichtskunst tussen Rusland en de Europese Unie. Ze moet zijn zelfstandige en onafhankelijke positie tussen deze twee geopolitieke polen onderstrepen. Hoewel Loekasjenko zelf dus afwezig is in Moskou op 9 mei, heeft hij kritiek op regeringsleiders die niet komen als zij zelf bij geen nationale herdenking aanwezig hoeven te zijn, zoals hijzelf: ´Ik heb geen begrip voor de politici die nu vol overtuiging afzien om naar de feestelijkheden in Moskou te komen, hoewel ze vroeger dit wel beloofden.´

Wit-Russische commentatoren verklaren Loekasjenko´s wegblijven daarnaast ook nog uit belediging over de kleine lening van 110 miljoen dollar die Rusland over had voor zijn om liquide middelen snakkende begroting, terwijl het IMF bereid is over een lening van twee miljard te praten. ´Njet kredita, njet vizita´, stelde de Wit-Russische politicus Andrej Dmitrijev op 20 april tegen de Russische politieke nieuwssite Polit.ru.

Georgi-lintje
Een andere gepolitiseerde kwestie is het dragen van het Georgi-lintje door burgers van voormalige sovjetrepublieken, die de talrijke parades en andere herdenkingsbijeenkomsten zullen bezoeken. Zowel in tsaristisch Rusland als in de voormalige Sovjet-Unie werden aan dit lintje van de Heilige Georgi belangrijke militaire ordes bevestigd.

Sinds 2005 werd het oranje-zwarte lintje van drie stroken oranje en twee stroken zwart door burgers in voormalige sovjetrepublieken vrijelijk en massaal gedragen als teken van eerbied voor en herinnering van oorlogsslachtoffers en veteranen. Maar door de ontwikkelingen in Oekraïne, waarbij pro-Russische separatisten in Oost-Oekraïne het lintje gingen dragen als teken van verzet tegen het bewind van Kiev, wordt het lintje nu geassocieerd met agressief Russisch patriottisme en revanchisme.

Het dragen van het lintje lijkt op 9 mei een louter Russische aangelegenheid te worden. Ook in de voormalige sovjetrepublieken die bondgenootschappelijke betrekkingen met Rusland onderhouden, wordt het dragen van het Georgi-lintje niet meer ondersteund. Zo heeft Wit-Rusland een eigen lintje in de kleuren van de nationale vlag (rood-groen-rood) aanbevolen en raadt de regering van Kirgizstan het dragen van geel-rode lintjes aan, eveneens naar de kleuren van de nationale vlag.

De Oekraïense regering heeft het Georgi-lintje als herdenkingssymbool voor de plechtigheden en feestelijkheden op 9 mei vervangen door het Europese herdenkingssymbool van de rode klaproos met een zwart hart. Er zal geen militaire parade worden gehouden in de hoofdstad Kiev.

In Oekraïne is een wet in de maak die het openbare gebruik van symbolen van de totalitaire systemen uit de twintigste eeuw, het nazisme en het communisme, strafbaar stelt, met uitzondering van het gebruik op grafmonumenten, voor wetenschappelijk onderzoek en wetenschappelijke privécollecties. Veder voorziet de wet in de toekomstige herbenaming van alle resterende plaatsen, pleinen en straten in Oekraïne die nog communistische namen dragen, zoals de steden Kirovograd en Dnepropetrovsk.

De Overwinningsparade van 9 mei 2015 in Moskou heeft dus hedendaagse internationaalpolitieke betekenis gekregen en verbeeldt de internationaalpolitieke positie van het Poetin-regime van dit moment: een breuk met het Westen, oriëntering op partners in Azië en Afrika en een deling onder voormalige sovjetrepublieken tussen tegenstanders, bondgenoten en twijfelaars.

Onder welk geopolitiek gesternte zal de Overwinningsparade van 2020 worden gehouden?