Rusland in de clinch met Turkije

René Does

Toeristen, landbouwproducten, energie en de bouw. Dit zijn de wapens waarmee Rusland tegen Turkije kan terugslaan voor het neerschieten op 24 november 2015 van een Russische Soechoj-24-jachtbommenwerpen door een Turkse F-16 in de buurt van de Turks-Syrische grens.

Terwijl hij de Jordaanse koning Abdoellah II op staatsbezoek had in de Russische badplaats Sotsji aan de Zwarte Zee, reageerde president Vladimir Poetin fel op het neerschieten van de Russische jachtbommenwerper door Turkije. Hij betitelde deze daad als 'een messteek in de rug door een facilitator van het terrorisme'.

De dag na de aanslag gaf het Russische Staatscomité voor Toerisme, Rostoerizm, Russische touroperators opdracht de verkoop van vakantiereizen naar Turkije te staken nadat minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov had verklaard dat de terroristische dreiging in Turkije momenteel even groot is als die in Egypte en het Russen daarom voorlopig afgeraden werd Turkije als toerist te bezoeken.

Turkije is de populairste buitenlandse vakantiebestemming voor Russen. Voor Russische toeristen geldt in Turkije een sterk versimpelde visumprocedure. Vanwege het toeristische laagseizoen in november waren er op het moment dat Lavrov zijn 'advies' uitsprak echter niet veel Russische toeristen in Turkije, namelijk zo'n 10.000.

Als eeuwenoude regionale grootmachten in de bassins van de Zwarte Zee en de Middellandse Zee bezien Rusland en Turkije elkaar traditioneel wantrouwend over hun acties en geopolitieke bedoelingen in aanpalende regio's als de Kaukasus en het Midden-Oosten. Daarbij zijn Rusland en Turkije het momenteel volkomen oneens over de oorlog in Syrië: Rusland steunt nog altijd het belegerde regime van de Syrische president Bashar al-Assad, terwijl Turkije het aan de macht blijven van het Assad-regime categorisch afwijst.

Olie-export IS
Met het verwijt aan Turkije een 'facilitator van het terrorisme' te zijn, doelt Rusland vooral op de olie-export door Islamitische Staat vanuit het door de terroristische organisatie gecontroleerde gebied in Syrië en Irak. Is controleert momenteel 60 procent van de oliewinning in Syrië en 10 procent van de oliewinning in Irak.

De olie-export is volgens Rusland de belangrijkste stabiele inkomstenbron van IS. Hierbij is Turkije de belangrijkste afnemer van olie en olieproducten uit IS-gebied, die door IS beneden de wereldmarktprijs worden verkocht, voor een prijs van 15 tot 25 dollar per vat.

Hoeveel olie het IS lukt om te winnen om te winnen en te exporteren is niet precies vast te stellen: de schattingen lopen uiteen van 40.000 tot 350.000 vaten per etmaal. Hetzelfde geldt voor de schattingen over de inkomsten hieruit voor IS; die lopen uiteen van één tot vier miljoen per dag.

Politicoloog Igor Joesjkov van het Russische Fonds voor Nationale Energieveiligheid zei op 25 november tegen de nieuwssite Gazeta.ru over de vermeende betrokkenheid van Turkije in deze oliehandel: 'Turkije is een van de begunstigde afnemers in de oliehandel met IS. Vanuit de wingebieden van IS koopt Turkije goedkoop ruwe olie om deze voor een hogere prijs te verkopen. Daarom is de vernietiging van Islamitische Staat voor Turkije onvoordelig. Overigens is volgens niet bevestigde informatie de zoon van de president van Turkije, Bilal Erdogan, eigenaar van een van de bedrijven die bij IS olie kopen.'

In vergelijking met het traditionele wederzijdse geopolitieke wantrouwen onderhouden Rusland en Turkije uitstekende economische relaties. Turkije is de vijfde buitenlandse handelspartner van Rusland, na China, Duitsland, Nederland en Italië. In 2014 bedroeg de onderlinge handel 31,6 miljard dollar.

Hierbij heeft Rusland een groot overschot op de handelsbalans met Turkije: het exporteerde voor 24,9 miljard dollar naar Turkije (4,9 procent van de Russische export) en importeerde voor 6,6 miljard dollar uit Turkije (2,3 procent van de Russische import).

Zoals gebruikelijk exporteert Rusland vooral grondstoffen: gas, olie en olieproducten, metalen, steenkool en tarwe. Het importeert uit Turkije vooral landbouwproducten (groente en fruit), machines, transportmiddelen, kleding en schoenen.

Als de onderlinge dienstverlening ook nog wordt meegenomen, dan bereiken de wederzijdse economische betrekkingen tussen Rusland en Turkije zelfs een jaarlijkse waarde van 44 miljard dollar, aldus de Russische zakenkrant RBK van 25 november. Op het gebied van dienstenhandel heeft Turkije een flink overschot: het exporteerde naar Rusland in 2014 voor 9,7 miljard dollar aan diensten (met name toerisme) en importeerde drie miljard dollar aan diensten.

De krant herinnerde er ook nog aan dat Poetin en zijn Turkse collega Recep Erdogan, tijdens een staatsbezoek van de laatste eind september in Moskou, afspraken de goederenhandel tussen beide landen te laten stijgen tot 100 miljard dollar in 2023.

Het incident met de Soechoj-24 gooit dus voorlopig roet in het eten op economisch terrein. Rusland zal als wraakneming zeker verschillende economische sancties afkondigen. De nieuwssite Gazeta.ru noemde op 25 november vier terreinen waarop Rusland dit kan doen:

1. Toeristen. Turkije is de afgelopen dertien jaar de populairste toeristische vakantiebestemming geweest voor Russische toeristen. Deze positie leek nog verder te worden versterkt na de aanslag op 31 oktober op het Russische vliegtuig boven de Sinaï-woestijn en het stopzetten hierna door de Russische autoriteiten van vluchten naar Egypte, de nummer 2 in de Russische lijst van buitenlandse toeristische bestemmingen.
   In 2014 bezochten 4,5 miljoen Russische toeristen Turkije, die hierbij 3,5 miljard dollar uitgaven in het land. Voor Turkije zijn Russen de tweede belangrijkste buitenlandse toeristengroep, na de Duitsers (5,5 miljoen in 2014). Rusland heeft als eerste sanctie ook voor Turkije een verbod voor toeristenreizen afgekondigd.
2. Landbouwproducten. Als gevolg van het Russische importverbod op voedingsmiddelen uit de Europese Unie, Amerika, Canada en Australië was de import van Turkse landbouwproducten, met name en groente en fruit, flink gestegen. In de eerste negen maanden van 2015 was de waarde van 800 miljoen dollar. Ongetwijfeld zullen in de komende tijd ook Turkse landbouwproducten getroffen worden door een Russisch importverbod.
3. Energie. Turkije is - na Duitsland - de tweede afnemer van Russisch aardgas met 27,3 miljard kubieke meter in 2014. Russisch gas voorziet in 60 procent van de Turkse gasbehoefte. Dit gas wordt vanuit Oekraïne over de bodem van de Zwarte Zee geleverd via de gaspijpleiding Blauwstroom.
   Er waren plannen om vanuit Rusland een tweede gaspijpleiding met een capaciteit van jaarlijks 31,5 miljard kubieke meter gas via de Zwarte Zee naar Turkije aan te leggen onder de naam Turkstroom, die nog ook zou moeten fungeren als transitleiding naar de Europese gasmarkt. Dit project kan worden afgeblazen, evenals de bouw van de kerncentrale Akkuyu aan de Turkse kust van de Zwarte Zee door het Russische bedrijf Atomstrojeksport, die in 2022 in gebruik zou moeten worden genomen.
4. Bouw. In het begin van de jaren negentig, vlak na de ondergang van het communistische plansysteem, werden praktisch alle belangrijke bouwprojecten in Rusland uitgevoerd door Turkse bouwvakkers. Tegenwoordig is dit bouwwerk vooral overgenomen door gastarbeiders uit Centraal-Azië, maar Turkse bouwbedrijven en vastgoedbedrijven zijn nog steeds sterk actief op de Russische onroerend goedmarkt. Jaarlijks gaat het om circa 10 miljard dollar aan investeringen door Turkse bedrijven.

Beide landen zullen economische verliezen lijden als deze zakelijke contacten worden doorgesneden. In het toerisme zullen zowel Russische touroperators als Turkse resorts moeilijkere tijden tegemoet gaan. In Russische winkels zal het aanbod aan voedingsmiddelen voor de Russen nog duurder en kariger worden sinds het afkondigen van de importsancties op westerse voedingsmiddelen.

Op energiegebied verliest Rusland een aantrekkelijke afzetmarkt en een nieuwe mogelijke transitroute naar Europa om Oekraïne heen, en Turkije zal wellicht op zoek moeten naar nieuwe energieleveranciers. En ook de bouwsector in zowel Rusland als Turkije kan moeilijkere tijden tegemoet gaan.

Zijn Rusland en Turkije bereid een flinke economische prijs te betalen als uitvloeisel van sancties vanwege het incident rond de Soechoj-24 en de onenigheid over de ontwikkelingen in Syrië? Het antwoord is zeer waarschijnlijk 'ja'. Zoals de redactie van Gazeta.ru stelde op 25 november: 'Beide landen lijken in zoverre op elkaar dat geopolitieke overwinningen voor hen belangrijker zijn dan economische kosten.'