Oezbekistan na Islam Karimov

René Does

Op 29 augustus 2016 werd er voor het eerst tijdens het 25-jarige presidentschap van Islam Karimov van Oezbekistan een officiële mededeling gedaan over zijn gezondheidstoestand. Jongste dochter Lola Karimova-Tilljajevan meldde op haar Instagram- en Facebook-accounts dat haar vader op zaterdagochtend 27 augustus een hersenbloeding had gekregen en in het ziekenhuis lag. Onmiddellijk volgde een reeks aan beschouwingen over de vraag: hoe moet het verder met Oezbekistan zonder Karimov?

Wat verder volgde was een week vol speculaties of Karimov al was overleden. Zelfs over de precieze aandoening van Karimov werd gespeculeerd. Een oppositiegroep verspreidde het bericht dat Karimov op vrijdagavond 26 augustus een hartaanval had gekregen tijdens een met veel drank en eten opgeluisterde ontvangst van de Oezbeekse olympische ploeg in de presidentiële residentie.

Praktisch probleem was dat er op 1 september in het hele land grote feestelijkheden zouden plaatsvinden ter ere van de 25-jarige viering van de onafhankelijkheid van Oezbekistan van de voormalige Sovjet-Unie. De gebruikelijke en geplande redevoering door Karimov op die dag werd gegeven door het hoofd van de staatstelevisie. Het op de avond in aanwezigheid van Karimov geplande eresaluut op het Onafhankelijkheidsplein van de hoofdstad Tasjkent werd uitgesteld wegens 'drukte' door de kwalificatiewedstrijd Oezbekistan-Syrië voor het WK Voetbal 2018.

Op 2 september volgde het officiële overlijdensbericht van Karimov, waarna hij een dag later volgens de islamitische traditie werd begraven in zijn geboortestad Samarkand.

Alleenheerser
Islam Karimov was de alleenheerser van Oezbekistan en, als oudste met zijn 78 jaar, het prototype van de dictatoriale machthebbers in de Centraal-Aziatische voormalige sovjetrepublieken (met uitzondering van het min of meer democratische Kirgizstan).

Opgeklommen binnen het Oezbeekse communistische partijapparaat in de sovjettijd, waar hij in 1989 partijleider werd, behield en versterkte hij zijn macht in de nieuwe onafhankelijke staat Oezbekistan via een reeks presidentiële (her)verkiezingen en constitutionele referenda.

Gedurende Karimovs bewind werd iedere vorm van oppositie keihard de kop ingedrukt. In de jaren negentig gebeurde dit met de democratische oppositiepartijen Erk (Vrijheid) en Birlik (Eenheid), en in de hele 21ste eeuw met de radicale Islamitische Beweging van Oezbekistan (IDU). In mei 2005 met een sociaal-economische volksopstand in de stad Andizjan in de Fergana-vallei, potentieel een etnisch, religieus en sociaal-economisch kruitvat, waarbij volgens officiële cijfers 189 betogers werden doorgeschoten.

Verder werd Karimovs regime gekenmerkt door kinderarbeid, gedwongen tewerkstelling van ambtenaren tijdens de katoenoogst, corruptie en zware schendingen van de mensenrechten, met name de martelingen in de Oezbeekse gevangenissen.

Russische commentatoren vergeleken het overlijden van Karimov met het overlijden van Stalin in 1953. Uit Oezbekistan kwamen vergelijkbare beelden van massaal volksverdriet over het overlijden van de Grote Leider. En als dictators zoals Karimov overlijden is het vraagstuk van de opvolging meteen een levensgroot probleem, want de staat valt in zulke regimes samen met de persoon van de leider.

Stabiliteit
Het kernwoord rond de opvolging van Islam Karimov is 'stabiliteit'. Algemeen wordt gesteld dat de eerste wens is van de achterblijvende machthebbers, de Oezbeekse bevolking en de belangrijkste externe machten (Rusland, China, Amerika) om de stabiliteit in het land te behouden. Al deze partijen willen een implosie van het land, zoals bijvoorbeeld gebeurde in Syrië, voorkomen.

Er zijn twee grote factoren die de stabiliteit in Oezbekistan kunnen bedreigen: sociaal-economische onvrede onder de bevolking en radicaal islamisme. Of een combinatie van beide. De vooraanstaande Russische islamoloog Aleksej Malasjenko stelde op 30 augustus in de Nezavisimaja Gazeta dat de onderdrukking van de radicale islam onder Karimov zo hard en effectief is geweest dat een islamitische revolutie niet zal plaatsvinden in Oezbekistan. 'Snel een radicale beweging opbouwen is niet mogelijk.'

Het paradoxale van dictatoriale regimes als dat van Karimov is dat ze weliswaar samenvallen met de persoon van de leider, maar dat de leider na zijn overlijden snel kan worden vergeten en vervangen door een opvolger die de herinnering aan zijn voorganger onderdrukt. Onder Karimov is er bovendien ook een sterke staatsmacht opgebouwd met loyale regeringsleiders en hoofden van de veiligheidsdiensten.

In zijn buitenlandse beleid is het Karimov gelukt een onafhankelijke koers te varen door het zowel op afstand als tot vriend houden van de regionale en mondiale grootmachten Rusland, China en Amerika. Zo is Oezbekistan onder zijn bewind geen lid geworden van door Rusland gedomineerde nieuwe internationale organisaties op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie als de Euraziatische Economische Unie en de militaire Organisatie voor Wederzijdse Collectieve Veiligheid. Algemeen wordt verwacht dat dit staatssysteem onder Karimovs opvolger zal worden voortgezet.

Volgens de Oezbeekse grondwet wordt de president bij vroegtijdig overlijden of afzetting tijdelijk opgevolgd door de voorzitter van de Senaat (momenteel Nigmatill Joeldasjev), waarna er binnen drie maanden nieuwe presidentsverkiezingen moeten volgen. In dictatoriale en autoritaire regimes komt een opvolger in de regel uit de familie van de overledene, de hoogste regeringskringen of de top van het nationale veiligheidsapparaat. In Oezbekistan spelen bovendien regionale clans een rol.

Enkele jaren geleden werd er gespeculeerd over een mogelijke dynastieke opvolging door de oudste dochter van Islam Karimov, de uit de internationale jetset bekende Goelnara Karimova. Zij is echter definitief kansloos geworden door haar betrokkenheid in grote internationale corruptieschandalen en hieruit voortgevloeide strafrechtelijke corruptieonderzoeken, die haar vader noopten haar onder huisarrest te plaatsen, waardoor Goelnara Karimova nu al een jaar geheel uit de openbaarheid is verdwenen.

Voor de opvolging van Karimov als president van Oezbekistan worden drie belangrijke kandidaten genoemd. Als eerste en belangrijkste premier Sjafkat Mirzijajev (59), sinds 2003 de trouwe premier onder Karimov. Hij maakt ook deel uit van de Samarkand-clan en geldt als pro-Russisch. Als tweede de met economie belaste vicepremier Roestam Azimov, tevens minister van Financiën. Azimov is lid van de eveneens machtige Tasjkent-clan en is naar verluidt wat hervormingsgezinder en pro-westerser dan Mirzijajev.

Als derde kandidaat wordt genoemd het hoofd van de binnenlandse veiligheidsdienst SNB, de 72-jarige Roestam Inojatov. Hij heeft echter altijd gezegd geen ambitie te hebben om president te worden. Wellicht geeft Inojatov de voorkeur aan zijn bestaande rol als almachtige powerbroker achter de schermen.

De Russische krant Novaja Gazeta schetste op 2 september drie scenario's voor Oezbekistan na Karimov. Als eerste het zogenoemde 'Turkmeense scenario'. In het buurland Turkmenistan werd in 2007 de plotseling aan een hartaanval overleden dictator Saparmoerad Nijazov geruisloos opgevolgd door Goerbangoely Berdymoechammedov. Kortom, een personele opvolging zonder regimeverandering.

Als tweede een 'Kirgizisch scenario', dat wil zeggen geleidelijke democratisering en grotere openheid naar de buitenwereld. En als derde een 'Iraans scenario'. Dit scenario gaat uit van een omslag of een revolutie naar een nieuw soort autoritair regime, in dit geval islamitisch.

Zeer waarschijnlijk zal de opvolging van Karimov volgens het Turkmeense scenario verlopen. Alles wijst erop dat er na Karimov een 'nieuwe Karimov' komt in Oezbekistan.