Massa's onbeheerde objecten in Rusland

René Does

De 400 inwoners van het dorp Podosinki in het midden van de Russische provincie Toela (Centraal Rusland, ten zuiden van Moskou) moesten vroeger vier kilometer rijden om op de grote weg Toela-Rjazan te komen. In 2010 stortte de verrotte brug over de rivier Sjivoron in, die tussen het dorp en de grote weg ligt. Sindsdien moeten de inwoners van Podosinki twintig kilometer omrijden om op de grote weg te komen, want de brug is nog steeds niet gerepareerd voor autoverkeer. De brug bleek namelijk nitsjejnyj te zijn, 'van niemand'.

Rusland heeft vele honderdduizenden van zulke onbeheerde (beschoznyje) objecten zonder formele eigenaar met onderhoudsplicht, zo blijkt uit het lopende grote onderzoekproject 'Onzichtbare infrastructuur' van het sociale onderzoeksfonds Chamovniki en de Hogeschool voor Economie in Moskou. Het onderzoek werd in maart 2016 gestart en loopt tot eind 2018. Eind juni 2017 werden de eerste voorlopige onderzoeksresultaten gepubliceerd, die onder Russische wetenschappers en media grote belangstelling opriepen.

De kwaliteitskrant Nezavisimaja Gazeta concludeerde op 26 juni op basis van de voorlopige onderzoeksresultaten dat Rusland drie eigendomsvormen van onroerend goed kent: privé-eigendom, staatseigendom en niemands eigendom. Beschozny is de officiële Russische juridische term voor objecten zonder wettelijke eigenaar, die nergens in officiële kadasters geregistreerd staan.

Begraafplaatsen
De voorlopige cijfers uit het onderzoek zijn op zijn zachtst gezegd opmerkelijk. Ruim 85 procent van de 600.000 begraafplaatsen in Rusland heeft geen formele eigenaar en beheerder. Dit geldt ook voor 20 procent van de wegen. Bijna 50 procent van de aardgas-eindleidingen 'staat niet op de balans'. En om het probleem extra ingewikkeld te maken: '30 tot 70 procent' van de landmeetkundige meetpunten, die de afbakening van grondpercelen en hun registratie in het kadaster moeten ondersteunen, blijken nitsjejny te zijn.

Dit zijn de meest spectaculaire cijfers uit het onderzoek. Het onbeheerd zijn van onroerend goed in Rusland betreft echter nog veel meer objecten. Het kan verder gaan om onder meer bruggen, elektriciteitsleidingen, datsja's, spoorwegovergangen, waterleidingen, waterbassins, watertorens en oorlogsmonumenten.

De voorlopige cijfers uit het onderzoek zijn voorlopig omdat het natuurlijk moeilijk is precies onbeheerde objecten te tellen die onbeheerd zijn. Het onderzoek is sterk gebaseerd op plaatselijk onderzoek in 59 van de 83 regio's van de Russische Federatie. Maar dat het gaat om 'honderdduizenden' objecten is inmiddels wel zeker.

Regionaal blijkt er geen verschil te zijn op basis van geografische ligging of rijkdom: het verschijnsel komt overal voor. Zo zijn er in de relatief rijke provincie Moskou '560 problematische wegdelen' zonder eigenaar geteld, ofwel 30 procent van het wegennet in de provincie.

Het cijfer over het object met procentueel de meeste onbeheerde eenheden, begraafplaatsen, is tot stand gekomen door de cijfers van het Ministerie van Bouw, dat de begraafplaatsen in Rusland beheert, te leggen naast het cijfer van de Russische Bond van Begrafenisondernemers en Crematoria. Volgens het ministerie zijn er ongeveer 81.000 begraafplaatsen in Rusland, maar volgens de bond ongeveer 600.000.

'In Rusland vindt in principe 90 procent van de begrafenisindustrie in een grijze zone plaats, en de onbeheerde begraafplaatsen zijn onderdeel van het probleem,' zei de sociaal antropoloog Sergej Mochov, hoofdredacteur van het tijdschrift Archeologie van de Russische dood, tegen het weekblad Ogonjok (10-7-2017).

Vaak liggen zulke begraafplaatsen in bossen. De Russische bossen zijn in 2006 in eigendom en beheer overgegaan op de Staatsdienst voor Bosbouw (Rosleschoz), waarbij de begraafplaatsen in de bossen niet werden meegerekend.

Stel dat een boom omvalt op een graf en nabestaanden de omgevallen boom in stukken zagen en weghalen, dan kunnen ze in theorie wegens illegale houtkap strafrechtelijk vervolgd worden. Evenzo kan het voorkomen dat bouwbedrijven bij aangekochte bouwgrond als daar een begraafplaats ligt, de begraafplaats met het volste juridische recht aan hun zijde met de grond gelijk maken bij het bouwrijp maken van de grond.

De onbeheerde wegen zijn meestal kleinere wegen als op- en afritten naar datsjacomplexen, vrijstaande huizen en binnenhoven, wegen in natuurparken en departementale wegen, zoals de 16 kilometer lange weg tussen de kerncentrale van Rostov en de nabijgelegen stad Volgodonsk. Onbeheerde wegen zijn 's winters vaak makkelijk te herkennen, omdat ze dan worden versperd door onbegaanbare sneeuwhopen die door niemand worden opgeruimd.

Verder zijn er in Rusland honderden gemeenten waar de inwoners al lange tijd niets voor gas en/of elektriciteit betalen, omdat de gas- en elektriciteitsleidingen van niemand zijn. De socioloog Joeri Pljoesnin vertelde aan Ogonjok: 'Er zijn in het land hele gemeenten die al meer dan 25 jaar land helemaal niets voor elektriciteit betalen. (…) Vaak zijn het dorpen waar 200 tot 300 mensen wonen. Maar er zijn ook grotere, tot duizend inwoners. (…) Maar zelfs als de inwoners van deze plaatsen zouden willen betalen voor hun elektriciteit, dan kunnen ze dit aan niemand doen: de leidingen zijn van niemand.'

Niet onverzorgd
Hoe konden al deze objecten onbeheerd raken? De bestuurskundige Simon Kordonski van de Hogeschool voor Economie geeft het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 en de opeenvolgende wanorde van de jaren negentig als hoofdreden:

'Onbeheerde wegen, bruggen, stookhuizen, waterleidingen, energienetwerken en andere infrastructuur zijn een fenomeen uit de postsovjettijd. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie gingen sovchozen, kolchozen en industriële ondernemingen massaal failliet of werden geherstructureerd. En de objecten die voor deze ondernemingen niet hun kernactiviteit ondersteunden, werden simpelweg "naar het niets" van de balans gehaald.'

Hetzelfde gebeurde bij militaire complexen en strafkampen. Nog altijd komen er in Rusland onbeheerde objecten bij, bijvoorbeeld na gemeentelijke herindelingen.

Onbeheerd is zeker niet synoniem aan onverzorgd en ongebruikt. Objecten die de jure onbeheerd zijn worden de facto vaak intensief gebruikt en goed onderhouden. Denk bijvoorbeeld aan de inwoners van gemeenten die niet betalen voor gas en elektriciteit. Om een ongestoorde levering te garanderen moeten de betreffende leidingen toch goed onderhouden worden. Vaak worden er zelfs soebbotniki georganiseerd door gebruikers van onbeheerde objecten, dat wil zeggen het uit de sovjettijd stammende verschijnsel waarbij burgers min nog meer vrijwillig op zaterdag (soebbota) openbare onderhoudswerkzaamheden verrichten.

Dat (nieuwe) feitelijke gebruikers van onbeheerde objecten als gemeenten en burgercollectieven dit onroerend goed meestal niet als eigendom legaliseren is omdat dit een langdurige, ingewikkelde en kostbare juridische procedure doorlopen betekent en geformaliseerd eigendom een kostbare onderhoudsplicht met zich meebrengt.

Voor het onderhoud van onbeheerde objecten worden allerlei informele praktische oplossingen en trucs bedacht. Zo betalen gemeenten onderhoud uit de diffuse verzamelbegrotingspost 'onderhoud'. Of er wordt mondeling aan gebruikers van onbeheerde objecten gebruiksrecht gegeven in ruil voor 'sociale verantwoordelijkheid'. 'Zoals het altijd gaat in Rusland worden er wel uitwegen gevonden,' concludeerde journalist Marija Portnjagina in haar reportage over onbeheerde objecten in Rusland in Ogonjok van 10 juli 2017.