Nieuwe president in Kirgizstan

René Does

In de laatste week van november 2017 heeft de Centraal-Aziatische republiek Kirgizstan even twee presidenten. Op 24 november zal de nieuwe president aantreden, terwijl de vertrekkende 1 december als vertrekdatum heeft. In de vijf voormalige Sovjetrepublieken in Centraal-Azië is een vreedzame, democratische machtswisseling een bijzonderheid, maar Kirgizstan doet het de tweede keer op rij, na die van 1 december 2011 toen Almazbek Atambajev van de Sociaal-Democratische Partij van Kirgizstan (SDPK) aantrad. Toch verwachten analisten niet een volledig vertrek van Atambajev als de machtigste politicus van Kirgizstan.

De presidentverkiezingen vonden plaats op zondag 15 oktober. Ze werden meteen in de eerste ronde met 54,8 procent van de stemmen gewonnen door voormalig premier Sooronbaj Jeenbekov, net als Atambajev van de SDPK. Jeenbekov werd volledig gesteund door de vertrekkende man. Zijn belangrijkste tegenstander, de oligarch Omoerbek Babanov, leider van de partij Ata-Zjoert (Republiek), kreeg 35 procent van de stemmen. In totaal deden er elf kandidaten mee, onder wie één vrouw, mensenrechtenactiviste Toktajym Ometalijeva. De opkomst bedroeg 56 procent.

Na de volksopstanden van 2005 en 2010, die achtereenvolgens de presidenten Askar Akajev en Koermanbek Bakijev uit de macht verdreven, kwam er in 2011 een grondwetswijziging die bepaalde dat een president nog maar één zittingstermijn van zes jaar zou hebben. Daarom maakt Atambajev nu al weer plaats voor een opvolger.

In de Kirgizische politiek spelen leiders, regionale clans en familieverbanden, gekoppeld aan economische belangen, een veel belangrijkere rol dan ideologieën. Dit maakt de Kirgizische politiek chaotisch en ondoorzichtig voor een buitenstaander.

Wellicht de belangrijkste scheiding is die tussen het noorden en het zuiden van het land, die door hoge bergen van elkaar gescheiden zijn. De hoofdstad Bisjkek ligt in het noorden, in het zuiden liggen de grote steden Osj en Dzjalalabad). Afgelopen 15 oktober heeft het zuiden weer gewonnen: Jeenbekov gold als de 'zuidelijke kandidaat' en won daar 71,8 procent van de stemmen.

Kirgizstan heeft ongeveer 5,6 miljoen inwoners, van wie er tegen een miljoen als gastarbeider in Rusland en Kazachstan leven. Bij de presidentsverkiezingen waren er 3.025.768 stemgerechtigden. Van de stemgerechtigde Kirgiezen in Rusland hadden er maar 18.580 de ingewikkelde registratieprocedure om te mogen stemmen doorlopen, zo meldde de Russische krant Nezavisimaja Gazeta op 16 oktober.

Voor een land met zo'n kleine bevolking en grote gastarbeidersgemeenschap als Kirgizstan heeft het door de op personen, clans en families gebaseerde structuren een welhaast hyperactief politiek leven. Voor de afgelopen presidentverkiezingen waren er 56 kandidaten, van wie er uiteindelijk elf overbleven. In 2011 waren er zelfs 83 kandidaten, van wie er zestien overbleven. Aan de parlementsverkiezingen van oktober 2015 deden 34 politieke partijen mee. Sinds de onafhankelijkheid in 1991 heeft Kirgizstan drie presidenten, 29 regeringen en negen grondwetswijzigingen gehad.

De Russische historicus en Centraal-Azië-deskundige Aleksandr Knjazev schreef op 10 april 2017 in een voorbeschouwing op de Kirgizische presidentverkiezingen in de Nezavisimaja Gazeta: 'Het politieke systeem in Kirgizstan kan men noemen hoe men wil - democratisch of liberaal, autoritair of monarchistisch, of anders -, zijn innerlijke inhoud blijft altijd hetzelfde: tribaal en gebaseerd op gezinsclans.'

En: 'Het volledig ontbreken van stabiele normen voor het politieke leven zorgt er voor dat een enorm aantal politici zich tot de elite rekent en probeert zich als leiders van de natie op te werpen. Het paradoxale van de situatie is dat dit contigent van willenden veel te veel is voor de kleine en arme republiek.'

Atambajev is momenteel de primus inter pares in dit politieke systeem van Kirgizstan. Veel commentatoren verwachten dat hij na de installatie van zijn opvolger Sooronbaj Jeenbekov in zijn functie van SDPK-leider als 'grijze kardinaal' op de achtergrond de machtigste man van het land zal blijven.

In oktober 2015 werd de SDPK de grootste partij in de parlementsverkiezingen door 38 van de 120 zetels in het parlement te winnen. Op 12 december 2016 was er een volksreferendum over een grondwetswijziging, waarin de regering en het parlement meer macht kregen ten koste van de president. Deze werd door 80 procent van de stemmers goedgekeurd bij een opkomst van 42 procent van de kiesgerechtigden.

Het verkiezingscircus heeft twee ontwikkelingen op gang gebracht die de orde in het land (verder) kunnen verzwakken. Allereerst een mogelijke grotere invloed van de politieke islam. Jeenbekov heeft goede politieke contacten in het Midden-Oosten. Door een zekere mate van onderdrukking van de seculiere oppositie door het bewind van Atambajev en de winst van Jeenbekov in het meer religieuze zuiden van het land kan politieke islam volgens commentatoren een nieuwe politieke kracht in het land worden. Hierbij wordt dan altijd de opmerking gemaakt dat het aantal moskeeën in Kirgizstan is gestegen van 39 in de sovjettijd tot 2.743 nu.

Verder heeft Atambajev een ernstig persoonlijk conflict met president Noersoeltan Nazarbajev van het grote noordelijke buurland Kazachstan. Atambajev verwijt Nazarbajev dat hij de noordelijke kandidaat Omoerbek Babanov zou hebben gesteund en zich hiermee op ongeoorloofde wijze zou hebben gemengd in de interne politiek van Kirgizstan.

Hierop begon Kazachstan een handelsoorlog door vrachtwagens uit Kirgizstan aan ellenlange controles te onderwerpen, met lange files van vrachtwagens aan de grens met Kazachstan tot gevolg. Kazachstan zegt hierbij de controles van 'grijze export' uit China via Kirgizstan te moeten controleren als uitvloeisel van de handelsafspraken binnen de Euraziatische Economische Unie (EAEU), waar Kazachstan en Kirgizstan, samen met Rusland, Wit-Rusland en Armenië, de lidstaten van vormen.

Als antwoord zou Kirgizstan misschien wel uit de EAEU kunnen stappen en zich sterker kunnen richten op China, waarna Rusland als leider van de Unie een probleem heeft in deze Euraziatische tegenhanger van de Europese Unie, terwijl het zich niet had uitgesproken over gewenste kandidaten in de Kirgizische presidentsverkiezingen. De Russische politicoloog, journalist en Centraal-Azië-deskundige Arkadi Doebnov zei in een interview op 21 oktober met de nieuwssite Fergana.ru over Centraal-Azië dit niet te verwachten, maar ook niet helemaal uit te sluiten als de escalatie van het conflict met Kazachstan doorzet.

'Kirgizstan kan uit de EAEU stappen, maar dan moet Bisjkek, naast heel veel meer, in ogenschouw nemen dat de situatie van de 700.000 arbeidsmigranten in Rusland en Kazachstan opnieuw in aanzienlijke mate zal verslechteren. En ook zal het een schadeloosstelling moeten betalen, net zoals Groot-Brittannië dat zal moeten doen na het besluit om uit de Europese unie te stappen…'