Berenklauw groeit Rusland boven het hoofd

René Does

De plant heeft een leuke naam en heeft ook wel iets lieflijks en grappigs met zijn schermen van witte bloemetjes, maar de berenklauw wordt in Rusland meer en meer een woekerplant waartegen de mens de strijd verliest. Hele terreinen en bermen verdwijnen onder de plant. Bovendien kan het giftige sap uit de plant bij mensen tot ernstige brandwonden op de huid leiden als de aangeraakte huid wordt blootgesteld aan zonlicht en zelfs tot de dood als meer dan 80 procent van het lichaamoppervlak met het sap in aanraking is geweest. Bij oogcontact dreigt blindheid.

Voor de provincie Moskou is de wildgroei van berenklauw aanleiding geweest om vanaf de komende herfst boetes in te stellen voor grondeigenaren als zij berenklauwplanten niet verwijderen voordat ze in bloei raken. Bij privépersonen lopen de boetes uiteen van 2.000 tot 5.000 roebel (25 tot 62 euro), bij overheidsdiensten van 20.000 tot 50.000 roebel en bij juridische personen van 150.000 tot één miljoen roebel. Verder heeft de provincie Moskou 300 miljoen roebel in de regionale begroting bestemd voor de bestrijding van de berenklauw.

Kuilvoer
Berenklauw behoort tot de schermbloemenfamilie. Wereldwijd zijn er zo'n zestig soorten. De overlast in Rusland wordt veroorzaakt door de Sosnovski-berenklauw, genoemd naar de achttiende-eeuwse botanicus Dmitri Sosnovski. Deze plant stamt oorspronkelijk uit de Kaukasus en is één van de twee soorten berenklauw die voor de mens giftig en gevaarlijk is.

Een Sosnovski-berenklauw kan drie meter hoog worden en 15.000 zaadjes produceren. Het centrale bloemenscherm van de plant kan een diameter van 30 tot 50 centimeter krijgen. Binnen twee jaar tijd kan een plant vijf tot zes meter oprukken, maar snellere verspreiding vindt ook plaats via tractorbanden en via bermen door luchtverplaatsing van auto- en treinverkeer. Kruispunten in Rusland zijn bekende verzamelplaatsen van berenklauw.

Jaarlijks bezet berenklauw 10 procent extra grondgebied in Rusland, zo meldde de krant Kommersant op 9 juli 2018. Momenteel woekert de plant op 'honderdduizenden hectares' grond. De problemen zijn het grootst in het centrum en het noordwesten van Europees Rusland, maar er zijn inmiddels ook brandhaarden in de Oeral en zelfs in het verre Sachalin in Siberië.

De plant gedijt niet in het hele land, maar in een strook tussen de steppen in het zuiden en de 66ste noordelijke lengtegraad. Zijn voorkeur gaat uit naar vochtige rivierdalen.

Russische botanici noemen de berenklauwoverlast wel 'de wraak van Stalin'. Vlak na de Tweede Wereldoorlog werd de Sosnovski-berenklauw als landbouwgewas ingevoerd voor de aanmaak van kuilvoer om het grote tekort aan veevoer in die tijd aan te pakken. Berenklauw groeide vanzelf en één plant kon tot wel vijf kilo kuilvoer opleveren. De berenklauw in het veevoer gaf Russische melk een bittere bijsmaak.

Tot de jaren zeventig kon de Sosnovski-berenklauw in bedwang worden gehouden binnen de landbouwbedrijven. In dat decennium begon de verspreiding naar wegbermen en braakliggende landbouwgronden. In de jaren tachtig volgden volkstuincomplexen en sinds de jaren negentig is de berenklauw ook binnen steden te vinden, zoals nu langs de oever van de rivier Moskva achter het hoofdgebouw van de Russische Academie van Wetenschappen (RAN) in Moskou.

Het Instituut voor Ecologische en Evolutievraagstukken van de RAN noemt de verspreiding van de berenklauw in Rusland 'verschrikkelijk en catastrofaal'. Wetenschappelijk medewerkster Marina Krivosjeïna van het instituut zei tegen Kommersant: 'Vooralsnog verliezen wij van de berenklauw. Dit onkruid overwoekert verlaten velden, omringt huizen in dorpen, bossen en waterbronnen. Mensen zijn gedwongen ermee in contact te komen, want om te gaan zwemmen of paddenstoelen te gaan zoeken in het bos kun je ze niet ontwijken.'

De krant Nezavisimaja Gazeta meldde op 21 augustus 2018 dat jaarlijks 'enkele miljoenen mensen' brandwonden oplopen na contact met de Sosnovski-berenklauw. Langdurig wassen met koud water en binnen blijven zijn dan het devies.

Bestrijding
De 'berenklauwexpansie' kan worden aangepakt met chemische, biologische en technische bestrijdingsmethoden. Aanpakken met bestrijdingsmiddelen is het meest effectief, maar mag niet overal worden toegepast, zoals in natuurgebieden en bij waterbronnen. Afmaaien helpt maar voor even, omdat de wortels in de grond zo weer planten kunnen voortbrengen en de zaden jarenlang hun kiemkracht behouden. Met wortel en al uitgraven helpt ook goed, maar dit moet jarenlang worden volgehouden.

Sinds 2015 is de Sosnovski-berenklauw niet meer een officieel landbouwgewas, maar nog niet tot een te bestrijden onkruid verklaard. De landelijke dienst die onkruidbestrijding tot taak heeft, het Russische Centrum voor Landbouw (Rosselchoztsentr), zei op 23 juli tegen Kommersant daarom nog geen landelijk bestrijdingsprogramma te kunnen starten.

De bestrijding van de berenklauw geschiedt vooralsnog 'hapsnap en niet effectief', aldus Kommersant. Provincies, gemeenten, particulieren en instanties als de Russische Wegendienst (Avtodor) voeren ieder hun eigen strijdjes, maar samen te weinig om de oprukkende berenklauw echt te stoppen.

Een bijkomend probleem is dat aangetaste grondpercelen dikwijls geen eigenaar hebben of in bezit zijn van instanties die buitenstaanders niet mogen betreden, zoals terreinen van het Ministerie van Defensie. In het centrale en noordwestelijke deel van Europees Rusland zijn de problemen het grootst, mede omdat daar veel verlaten landbouwgronden zijn.

'Je kunt zelfs zeggen dat de berenklauw een soort indicator is van de slechte gesteldheid van de landbouw. Vergelijk bijvoorbeeld de provincie Kirov, waar dit onkruid een enorm probleem is, met de Koeban in het zuiden. De Koeban is een in agrarisch opzicht ontwikkelde regio,' vertelde Jakov Ljoebovedski, de directeur van de Bond voor Organische Landbouw, in 2015 tegen Kommersant.

De berenklauw helemaal uitroeien zal niet gaan lukken. Beperking van de schade zal voorlopig het hoogst haalbare zijn. Ook worden er plannen ontwikkeld om de Sosnovski-berenklauw toch nog engszins van nut te laten zijn, zoals als toevoeging bij veevoer (vee kan tegen berenklauw), voor de productie van karton, als versiering in Kerststukjes, als geel kleurmiddel en voor de productie van bio-ethanol (een hectare berenklauw kan drie ton suiker opleveren). Ook voorkomt berenklauw dat braakliggende velden door bomen en struiken begroeid worden.

De bijenhouders en honingmakers Oleg en Jelena Bobrov in de provincie Leningrad staan dubbelzinnig tegenover de berenklauw. Aan de ene kant erkennen zij dat de verspreiding van berenklauw een groot probleem is in hun provincie, maar anderzijds laten zij hun bijen graag los op de berenklauw. 'Het is een geweldige honingdrager. Een hectare berenklauw kan wel 300 kilo honing opleveren. De verkregen honing is heel aromatisch, heeft een prachtige donkeren kleur en krijgt lange tijd geen bezinksel.'