De presidentsverkiezingen in Rusland (6): kandidaat Ksenija Sobtsjak

René Does

Ze is de dochter van de hervormingsgezinde burgemeester van Sint Petersburg onder Boris Jeltsin in de jaren negentig, Anatoli Sobtsjak (1937-2000). Sobtsjak had tijdens zijn burgemeesterschap een trouwe naaste medewerker in het stadsbestuur, die nu president van Rusland is, Vladimir Poetin. En Sobtsjaks dochter Ksenija treedt tijdens de komende presidentsverkiezingen in het strijdperk als kandidaat 'tegen allen'. In 2006 werd in Rusland de mogelijkheid afgeschaft om bij verkiezingen 'Tegen allen' te stemmen.

Ksenija Sobtsjak maakte haar kandidatuur op 18 oktober 2017 bekend via een open brief in het dagblad Vedomosti (Berichten). Hoewel ook Sobtsjak geen enkele kans maakt tegen Poetin en heel blij mag zijn als ze meer dan 3 procent van de stemmen haalt, gaf de kandidatuur van de televisiepresentatrice en Instagram-ster wel levendigheid aan de campagne.

Dat zich in het begin van de campagne ruim 60 Russen kandidaat hadden gesteld voor het presidentschap, onder wie een derde vrouwen, komt deels door het 'Sobtsjak-effect'. Het relatief hoge aantal vrouwelijke kandidaten bestond uit twee groepen: vrouwelijke leiders van kleine, veelal op sociale thema's gerichte, politieke partijen en bewegingen en vrouwen uit de televisie- en showwereld, die zich in het kielzog van Sobtsjak eveneens kandidaat stelden. Zij dankten hun bekendheid onder meer aan hun vrouwelijke vormen: televisiepresentatrices Jekaterina Gordon en Anfisa Tsjechova, televisieweervrouw Larisa Sladkova uit de provincie Tsjeljabinsk, pornoactrice Jelena Berkova.

'De doos van Pandora is geopend: ieder vrouw die niet bang is om te erkennen dat ze ouder is dan 35 jaar kan zich kandidaat stellen', schreef het dagblad Kommersant op 30 oktober. In Rusland moet een presidentskandidaat minstens 35 jaar oud zijn en minstens tien jaar binnen Rusland hebben gewoond. Ksenija Sobtsjak was 35 jaar toen zij zich kandidaat stelde.

Colbertjes
Sobtsjak presenteerde zichzelf in de open brief in Vedomosti als de kandidaat van de buitenparlementaire oppositie.

'Bent u er op tegen dat op de kandidatenlijst vele jaren alleen maar Zjoeganov, Javlinski, Poetin en hun gezichtsloze dubbelgangers en plaatsvervangers hebben gestaan? U wilt uw mening kenbaar maken, maar uw kandidaat is niet toegelaten tot de verkiezingen? U heeft geen eigen kandidaat? Kruis dan Sobtsjak aan. U zult haar niet als presidente kiezen. U heeft gewoon de legale en vreedzame mogelijkheid om te zeggen "Het is genoeg! Ik ben het zat!"'

Met die kandidaat die niet is toegelaten bedoelde Sobtsjak Aleksej Navalny. Ze heeft herhaaldelijk verklaard dat ze haar kandidatuur zou terugtrekken als Navalny alsnog zou worden toegelaten tot de verkiezingsstrijd. Navalny zelf beoordeelde haar deelname als een Kremlin-opzetje en een karikatuur van een liberale kandidaat.

Gelijk na haar kandidaatstelling buitelden de analyses over elkaar of Sobtsjak geen 'project' of marionetka van het Kremlin is en als 'spoiler' fungeert voor de achterban van Navalny, die voor een 'kiezersstaking' pleit om de winst van Poetin minder glans te geven.

Sobtsjak gaf in een interview met de krant RBK op 31 januari toe dat ze Poetin op 19 augustus heeft geïnformeerd over haar voornemen om zich kandidaat te stellen nadat ze hem had geïnterviewd voor een documentaire over haar vader. Volgens Sobtsjak was Poetin not amused toen hij dit hoorde. Ook Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov verklaarde dat de kandidatuur van Sobtsjak 'niet ons project' is.

De waarheid kan natuurlijk ergens in het midden liggen: het Kremlin heeft het groene licht gegeven voor de kandidatuur van Sobtsjak, terwijl het die niet zelf geïnitieerd heeft. En het zou natuurlijk een beetje ouderwets zijn geweest om drie presidentsverkiezingen op rij geen enkele vrouwelijke kandidaat op het stembiljet te hebben gehad.

Sobtsjak geniet in ieder geval praktisch landelijke naamsbekendheid in Rusland. In het begin van het vorige decennium werd ze bekend als de 'Russische Paris Hilton' en, in 2004, als presentatrice van de Russische versie van het televisieprogramma Big Brother (Dom-2).

Haar kandidaatstelling was aanleiding voor moderedactrice Anna Lozinskaja van de nieuwssite Gazeta.ru een analyse van Sobtsjaks modestijl door de jaren heen te geven. Van blondine in minirokken en lage topjes transformeerde zij zich rond 2008 uiterlijk in een goed opgeleide, moderne zakenvrouw. Ze kreeg haar bruine natuurlijke haarkleur terug en verving haar lenzen door een bril. In december 2011 sloot ze zich aan bij de protesten tegen Poetin op het Moskouse Moerasplein en sprak de massa toe in een wit windjack.

Op 24 oktober gaf Sobtsjak haar eerste persconferentie in haar rol van presidentskandidate. Op de vraag of ze begreep dat veel kiezers de kandidatuur van een 'showmeisje' lachwekkend vinden, antwoordde ze: 'Mijn kandidatuur is lachwekkend, maar al die opaatjes in colbertjes die in achttien jaar niets bereikt hebben zijn blijkbaar serieuze politici. Onze Staatsdoema is veel lachwekkender dan Dom-2. Geloof me maar.'

Krim
Na haar kandidaatstelling ging Sobtsjak langs liberale buitenparlementaire oppositiepartijen die haar kandidatuur wilden steunen en wilden helpen met het verzamelen van 100.000 handtekeningen, verdeeld over minstens 40 regio's van de Russische Federatie. Ze bezocht onder meer Open Rusland van de in Londen in ballingschap levende oligarch Michail Chodorkovski.

Partijleider Aleksandr Zakondyrin van Groene Alliantie wilde Sobtsjak ook wel via zijn milieupartij steunen als ze zou afzien van het dragen van natuurlijk bont, elektrisch zou gaan rijden en actief aan afvalscheiding zou doen. Uiteindelijk koos Sobtsjak voor de wat slapende liberale buitenparlementaire oppositiepartij Burgerinitiatief (GI) van een voormalige minister van Economie, Andrej Netsjajev.

Vervolgens werd ze de hele tijd bevraagd wie haar campagne financierde. Kandidaten mogen maximaal 400 miljoen roebel (ruim 5,5 miljoen euro) aan campagnegeld verzamelen. Eind januari gaf Sobtsjak gedeeltelijke openheid en vertelde ze tegen verschillende media dat ze deed aan crowdfunding, wat eigen geld had ingelegd (40 miljoen roebel) en gesteund werd door enkele ondernemers, van wie sommigen anoniem wilden blijven en anderen er geen bezwaar tegen hadden om genoemd te worden.

Dit laatste gold onder meer voor Vadim Raskovalov, mede-eigenaar van de fitnessketen SportLife, en Sergej Adonjev, oprichter van het mobiele telefoniebedrijf Yota. Adonjev steunt ook de oppositiekrant Novaja Gazeta financieel. Begin februari had Sobtsjak naar eigen zeggen 140 miljoen roebel (twee miljoen euro) in haar verkiezingskas, terwijl ze zich aanvankelijk 300 miljoen roebel ten doel had gesteld.

Sobtsjak maakte zich bij heel veel kiezers onmogelijk door de militaire annexatie van de Krim in 2014 te veroordelen en te verklaren begrip op te kunnen brengen voor de westerse economische sancties tegen Rusland. In opiniestukken in kranten als presidentskandidate levert ze loeiharde kritiek op het hedendaagse Rusland onder Poetin. 'Laten we eerlijk zijn: de belangrijkste oorzaak van onze problemen ligt bij ons zelf', schreef ze op 19 februari in een opiniestuk in de krant RBK. En: 'Wij leven in de gevangenschap van illusies over onze "bijzonderheid".'

In het artikel presenteerde ze zich als Europese kandidate: 'Rusland is een land dat tot de Europese beschaving behoort, en wij verdienen vrijheid, eerlijke rechtspraak en eerlijke verkiezingen. Wij zijn Russen, maar tegelijkertijd Europeanen in geloof, waarden, normen en gemeenschappelijke geschiedenis.'

Sobtsjak geniet landelijke naamsbekendheid, maar voert ook de lijst van 'anti-rating' (hekel) van de presidentskandidaten onder de Russische kiezers aan. Bij de eerste opiniepeiling van het Al-Russische Centrum voor de Bestudering van de Publieke Opinie (VTsIOM) van midden januari scoorde Sobtsjak maar liefst een anti-rating van 89,8 procent. Ter vergelijking: Poetin had een anti-rating van 3,9 procent.

Net als voor veel andere kandidaten en de niet toegelaten Aleksej Navalny zijn de komende presidentsverkiezingen ook voor Sobtsjak meer een opstap en een investering in een politieke carrière na de komende presidentsverkiezingen. Zo kan zij met Burgerinitiatief de Staatsdoema binnen willen komen, een gooi doen naar het burgemeesterschap van Sint Petersburg of zich al voorbereiden voor 2024.