Roger Moorhouse
The Devils' Alliance. Hitler's Pact with Stalin, 1939-1941
Basic Books
New York 2014
410 blz.
ISBN 9781847922052
€31,95

Een duivels pact

Jan Limbeek

Stel, na de Tweede Kamerverkiezingen van maart 2017 blijkt dat er eigenlijk maar één realistische optie is voor een nieuw kabinet, een brede coalitie. De onderhandelingen slepen zich voort, bij geen enkele partij is veel enthousiasme waar te nemen. Na een halfjaar vruchteloos praten, presenteert de SP opeens een akkoord met de PVV van Wilders. Weliswaar zou dit een mogelijk alternatief zijn voor een brede coalitie, maar deze variant werd onwaarschijnlijk geacht door alle partijen en daarom genegeerd.

De schok die het akkoord tussen de PVV en de SP in buiten- en binnenland teweeg zal brengen, ook bij de aanhang van beide partijen, zal enigszins te vergelijken zijn met de schok van het akkoord tussen de Sovjet-Unie en nazi-Duitsland van 24 augustus 1939. Maar de gevolgen van dit zogenoemde Molotov-Ribbentrop Pact, genoemd naar de toenmalige ministers van buitenlandse zaken van beide landen, waren groter dan elke mogelijke verzonnen analogie. Het niet-aanvalsverdrag trok grenzen in Oost-Europa die vandaag de dag nog bestaan en leidde tot de Tweede Wereldoorlog, die ruim een week later zou beginnen.

Vandaar dat wel wordt gezegd dat Hitler de oorlog weliswaar begon, maar dat Stalin deze mogelijk maakte. Dit gaat iets te ver. Dat zonder het Pact de Tweede Wereldoorlog niet plaats zou hebben gevonden, is nogal onwaarschijnlijk. De oorlog zou - op een andere manier - toch wel uitgebroken zijn, gezien het roekeloze, ongeduldige en oorlogszuchtige karakter van Hitler. Of Stalin dit nu mogelijk maakte of niet.

Het is trouwens opmerkelijk dat de meeste historici de raison d'être van het Pact voetstoots accepteren: Hitler kreeg met het niet-aanvalsverdrag met de Sovjet-Unie de handen vrij om Polen en daarna het grootste deel van Europa aan te pakken en een tweefrontenoorlog te vermijden. Maar net zoals Hitler onverhoeds de Sovjet-Unie binnenviel op 22 juni 1941, waarmee het Pact ten einde kwam, had Stalin ook onverhoeds nazi-Duitsland kunnen aanvallen. Tenzij men van mening is dat Stalin betrouwbaarder was dan Hitler.

De verbijstering en het ongeloof die het verdrag veroorzaakte (de tekst telde slechts 500 woorden, inclusief het geheime protocol) kan de auteur van The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 1939 - 1941, de Britse historicus Roger Moorhouse, niet genoeg benadrukken. Het Molotov-Ribbentrop Pact maakt de weg vrij voor de Duitse aanval op Polen, dat van het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk een veiligheidsgarantie had ontvangen, zodat de Tweede Wereldoorlog van start ging.

In ruil voor zijn afzijdigheid kreeg Stalin in een avondje op 23 augustus bijna alle gebieden terug die de Sovjet-Unie na de Eerste Wereldoorlog was kwijtgeraakt. Bovendien kon Stalin door het Pact zijn eigen tweefrontenoorlog - met Japan en nazi-Duitsland - vermijden.

Internationaal stuitte Stalin op groot onbegrip door het sluiten van het Pact. Moorhouse stelt dat de Sovjet-Unie zoveel moreel gezag kwijtraakte door het Pact dat het land hier nooit meer van zou herstellen. In nog grotere getalen haakten sovjetsympathisanten destijds af dan na de onderdrukking van de Hongaarse opstand (1956) of de Praagse Lente (1968) het geval was.

Volgens Moorhouse is het bondgenootschap van Stalin met Hitler van de eerste 22 maanden van de Tweede Wereldoorlog onderbelicht en staat Stalin vooral bekend als willoos slachtoffer van de nazi-agressie. Het Pact is uit het collectieve geheugen van het grote publiek verdwenen en gedegradeerd tot een voetnoot in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.

Voor zover dit waar is - en naar mijn gevoel overdrijft Moorhouse een beetje - verandert zijn boek hier weinig aan omdat het grote publiek geen wetenschappelijke werken leest, hoe vlot ze ook geschreven zijn. Nog een boek over het Pact zal het beeld niet fundamenteel wijzigen. De hoop van Moorhouse dat zijn boek een 'kleine bijdrage' kan leveren aan de kennisvergroting van het sovjet-nazi bondgenootschap kan best uitkomen, maar de bijdrage zal inderdaad klein zijn.

Dit is vergelijkbaar met de opwindende theorie dat Stalin op het punt stond Hitler-Duitsland binnen te vallen en dat Hitler hem net te snel af was. Deze stelling valt niet definitief te bevestigen vanwege het gebrek aan directe bewijzen, maar zeker niet te ontkrachten gezien de vele aanwijzingen. (Voor nadere info zie de recensie van The Chief Culprit.) Moorhouse zelf maakt deze theorie in welgeteld één alinea belachelijk en etaleert slechts zijn kennisgebrek hierover omdat hij stelt dat deze 'wilde speculatie' grotendeels gebaseerd zou zijn op Stalins uitspraken tegenover 2000 militaire academie studenten van 5 mei 1941 (blz. 236).

Bij zijn verhaal over de periode van het bondgenootschap plaatst Moorhouse weinig bekende accenten. Bijvoorbeeld de enorme omvang van de sovjet-misdaden in de nieuw verworven gebieden: Oost-Polen, Estland, Letland, Litouwen, Bessarabië (het huidige Moldova). Moorhouse heeft meer oog voor de sovjet-gruweldaden dan voor de (nog grotere) nazi-gruweldaden, omdat de beestachtigheid van de nazi's bekend is maar die van de sovjets veel minder, behalve in Polen en de Baltische Staten.

Er waren in Oost-Polen liefst vier deportatiegolven, in februari, april en juni 1940 en in juni 1941. Het maakte voor de Poolse intelligentsia weinig uit of ze in de Duitse of de sovjetzone terecht kwamen: het betekende executie of deportatie door rassenleer of door klassenleer. De nazi's vonden dat de twintig miljoen Polen onder Duitse heerschappij er slechts waren om het Duitse Herrenvolk te dienen. Het ontwikkelde deel van de bevolking was overbodig. De sovjets op hun beurt meenden dat de oude elite en machtshandhavers onder de twaalf miljoen nieuwe Poolse Sovjetburgers door hun bestaan onbetrouwbaar waren.

Ook Polen met internationale contacten, zoals postzegelverzamelaars of beoefenaars van Esperanto, waren verdacht in sovjetogen. Bekering tot het sovjet-communisme - uit overtuiging of berekening - veranderde dit lang niet altijd. Van de Poolse gedeporteerden naar meestal onherbergzame delen van de Sovjet-Unie stierf volgens Moorhouse jaarlijks zo'n 30 procent, in totaal minimaal een miljoen doden. Een groot deel van de overlevenden zou nooit meer terugkeren naar Polen.

Een interessante observatie van Moorhouse is dat de sovjets zich door hun eigen ideologie lieten bedotten. Een van de redenen voor de aanvankelijk gematigde opstelling van de Sovjet-Unie tegenover de drie Baltische staten was volgens Moorhouse het geloof dat zij zich uit zichzelf enthousiast zouden willen aansluiten bij de Sovjet-Unie. Ze werden pas in augustus 1940 geannexeerd, toen duidelijk was geworden dat de Balten zich niet vrijwillig zouden laten sovjetiseren. Evenzo zegt Moorhouse dat een van de redenen voor de slechte voorbereiding van het sovjet-leger op de winteroorlog met Finland het geloof was dat een grootschalig militair treffen onnodig zou zijn, omdat de Finnen de Sovjettroepen enthousiast zouden begroeten.

Moorhouse benadrukt in zijn boek ook dat de economische band tussen Duitsland en de Sovjet-Unie, die historici de afgelopen decennia stelselmatig overschatten, weinig voorstelde. Gedurende het Pact leverde Roemenië vier keer zoveel olie en Zweden dertien keer zoveel ijzererts. Alleen de import van voedingswaren stelde wat voor. Economisch was het Pact voor Duitsland teleurstellend. De verovering van Frankrijk leverde Duitsland meer op, ook al omdat 's lands voorraden overgingen naar Duitsland.

De enige echt bijzondere mening van Moorhouse betreft Hitlers intentie de Sovjet-Unie aan te vallen. Veel historici zijn van mening dat Hitler dit altijd al van plan was en dat het definitieve besluit voor de invasie in de Sovjet-Unie op 31 juli 1940 werd bekend gemaakt in een bijeenkomst met zijn generaals. Moorhouse deelt die opvatting niet. Voorbereidende planning om de Sovjet-Unie binnen te vallen is niet hetzelfde als een onherroepelijk besluit, zo stelt de auteur terecht. Hitler was veel te opportunistisch om zich onwrikbaar vast te leggen (blz. 210).

Als Hitler met diplomatieke middelen succes had kunnen boeken - van de Sovjet-Unie een oorlogsvoerende partij te maken, laten expanderen richting de Indische Oceaan en uit Europa weg te houden, dan zou hij dit hebben gedaan. Pas toen was gebleken dat Stalin juist in Europa zijn macht wilde uitbreiden (Finland, het Kattegat, Bulgarije), terwijl hij daarvoor geen militaire risico's nam, veranderde Hitler van mening en kwam de aanvalsoptie bovenaan te staan. Maar toen was het inmiddels al december geworden. Een logische redenering van Moorhouse.

Hij doet er zelfs nog een schepje bovenop. Moorhouse gelooft niet dat Hitlers besluit om de Sovjet-Unie aan te vallen was ingegeven door voornamelijk ideologische denlbeelden. Strategische en geopolitieke overwegingen waren belangrijker (blz. 215). Ideologische overwegingen waren geen belemmering om het Pact te sluiten, dus waarom zouden ze wel een doorslaggevende rol spelen bij de beëindiging van het Pact. De voordelen voor Duitsland van samenwerking met de Sovjet-Unie waren in de tweede helft van 1940 simpelweg verdwenen.

Het laatste hoofdstuk van zijn boek is gewijd aan het voor de Sovjet-Unie rampzalige begin van de Duitse invasie, operatie Barbarossa. Binnen een week was Stalin het gros van de nieuw verworven gebieden weer kwijt. De auteur lijkt hiermee aan te willen tonen dat Stalin wel spijt gehad moest hebben dat hij een verdrag met Hitler sloot. Weliswaar kun je stellen dat op de langere termijn de Sovjet-Unie wel degelijk profiteerde van het Molotov-Ribbentop Pact, maar destijds geloofde men pas na 1941 dat de Sovjet-Unie opgewassen was tegen de almachtige nazi's.

Moorhouse beschrijft in The Devils' Alliance op klassieke wijze en op chronologische volgorde de gebeurtenissen sinds de zomer van 1939 tot aan de eerste tijd na de Duitse inval in de Sovjet-Unie op 22 juni 1941. Het verhaal van het walgelijke nazi-sovjet bondgenootschap, dat een derde deel van de oorlog zou duren en vele levens eiste, mag nooit uit de herinnering verdwijnen. Zijn prachtige schrijfstijl en kennis van zaken helpen daarbij.