Olga Grjasnowa
Een Rus is iemand die van berken houdt
Uitgeverij De Bezige Bij Antwerpen
Antwerpen 2013
299 blz.
ISBN 9789085424925
€19,95

Heimwee naar Bakoe

René Does

De wereld wordt kleiner en grenzen vervagen, zo luidt een inzicht over de moderne wereld. Een illustratie hiervan is de onlangs uit het Duits vertaalde debuutroman Een Rus is iemand die van berken houdt van de jonge schrijfster Olga Grjasnowa (1984). Voor ´jonge´ in de vorige zin staat expres geen nationaliteit, omdat die in het geval van Grjasnowa niet precies is aan te geven. Ik had zowel ´Russische´, ´Duitse´, ´Joodse´ als ´Azerische´ kunnen invullen, of alles tegelijk. Grjasnowa werd in Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan, geboren en emigreerde op haar twaalfde met haar familie naar Duitsland.

Het kan niet anders of Masja Kogan, hoofdpersoon, van de roman heeft sterke overeenkomsten met de schrijfster. De jonge vouw Masja woont in Frankfurt, is ook gevlucht uit Bakoe en is nu een tolk en vertaalster die verschillende talen beheerst: Russisch, Frans, Duits en Arabisch.

Een Rus is iemand die van berken houdt is een aparte loot aan de inmiddels dikke stam van Russische en sovjetemigrantenliteratuur. Anders dan in veel van zulke emigrantenromans en -verhalen worstelt Masja Kogan niet met cultuurverschillen tussen haar oude en haar nieuwe wereld. Zij voelt zich overal even thuis, of niet thuis, en weet zich met haar vertalers- en tolkenwerk maatschappelijk zonder problemen staande te houden. Dit in tegenstelling tot haar vader, een astronaut uit de sovjettijd, voor wie Duitsland ´een sociaal Siberië´ is en blijft.

Masja heeft een veelvormige etnische en seksuele identiteit. Ze heeft mannelijke vrienden en sekspartners, maar kan zich seksueel ook aangetrokken voelen tot vrouwen. Haar verscheiden etnische identiteit speelt ze uit tegen de buitenwereld: ze kan zich zowel in de positie van Russen, Duitsers, Joden als Arabieren verplaatsen. Als joodse en westerse jonge vrouw heeft ze Arabische vrienden, maar wordt ze door allochtone jongeren op straat ook voor ´hoer´ uitgescholden.

Masja leeft niettemin met een jeugdtrauma, dat haar extra in zijn greep krijgt als haar Duitse vriend Elias overlijdt aan de complicaties ten gevolge van een beenbreuk. Ze vlucht na zijn begrafenis naar Israël, doet daar voor een Duitse niet-gouvernementele organisatie weer vertalerswerk en reist in die functie door Israël en de Palestijnse gebieden. Maar de reis naar het joodse vaderland verlost haar niet van haar eigen trauma.

Dat trauma bestaat uit Masja´s ervaringen als tienermeisje in Bakoe in 1990. In dat jaar vonden er als gevolg van het militaire conflict tussen Azerbeidzjan en Armenië om de enclave Nagorno-Karabach in Armenië pogroms tegen Azeri plaats en in Azerbeidzjan pogroms tegen Armeniërs. Als Joodse Russen in Bakoe werden Masja en haar familie ook levensgevaarlijk bedreigd door de Azerische pogroms, maar zij konden politiek asiel krijgen in Duitsland.

Op bladzijde 215 bedenkt Masja wat het begrip ´vaderland´ voor haar betekent: ´Waar ik naar verlangde, was een vertrouwde plaats. Eigenlijk had ik weinig op met vertrouwde plaatsen - in het begrip "vaderland" lag voor mij altijd de pogrom besloten.´

Het kernhoofdstuk van de roman is hoofdstuk zes. Dit hoofdstuk bevat Masja´s jeugdherinneringen aan de pogroms in Bakoe. In literair opzicht is dit ook het mooiste hoofdstuk, omdat het persoonlijke ervaringen verbindt met de historische, politieke en militaire aspecten van het conflict om Nagorno-Karabach en illustreert hoe een gelukkig persoonlijk leven overhoop kan worden gegooid door overweldigende maatschappelijke gebeurtenissen. Op het einde van het boek realiseert Masja zich ´dat ik thuis associeerde met plaatsen die me aan Bakoe herinnerden´.

Uit de achterflap begrijp ik dat deze debuutroman in Duitsland met lof is ontvangen en genomineerd werd voor verschillende literaire prijzen. Dat is te begrijpen: Een Rus is iemand die van berken houdt is een vlot geschreven boek met een eigen schrijversstem van een schrijfster die midden in de moderne wereld staat.