Laura Starink
De schaduw van de grote broer
Uitgeverij Atlas Contact
Amsterdam/Antwerpen 2015
344 blz.
ISBN 9789045028125
€19,99

Weer bang voor Rusland

René Does

Geen regio heeft in aantallen burgerslachtoffers zo onder nazisme en communisme geleden als Oost-Europa. In deze ´bloedlanden´ (karakterisering van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder) zijn tussen 1933 en 1945 veertien miljoen mensen vermoord. Dit verleden en de daaraan verbonden politiek-morele vragen rond verzet, collaboratie en herinnering spelen tot op de dag van vandaag een grote rol in de maatschappelijke discussie.

Slaviste en voormalig Moskou-correspondente van NRC Handelsblad Laura Starink wilde een boek schrijven over de vraag hoe dit deel van Europa inmiddels omgaat met de zwarte bladzijden van zijn geschiedenis. Ze concentreren zich daarbij op de verwerking van de Tweede Wereldoorlog in vier landen: Letland, Polen, Rusland (in casu de enclave Kaliningrad tussen Polen en Litouwen) en Oekraïne.

Letland werd gekozen op basis van de jaarlijkse herdenkingsoptocht op 16 maart voor Letse oorlogsveteranen in twee SS-divisies; Polen op basis van de herdenking van de moord door Polen op enkele honderden Joden in het dorp Jedwabne in de oostelijke regio Podlasië. De Joden werden moedwillig opgesloten en verbrand in een boerenschuur. Starink koos Kaliningrad (het vooroorlogse Duitse Königsberg) vanwege de verdrijving van de 135.000 overgebleven Duitsers uit de regio na de oorlog en de massale en langdurige verkrachtingen van Duitse vrouwen door soldaten van het Rode Leger.

En Oekraïne vanwege de hedendaagse omgang met de Oekraïens-nationalistische leider Stepan Bandera (1909-1959) van de terroristische Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OOeN). Bandera verwelkomde de aanval van Hitler op de Sovjet-Unie, maar zat zelf van maart 1943 tot december 1944 in concentratiekamp Sachsenhausen vast, omdat ook Hitler niets van een onafhankelijk Oekraïne wilde weten.

Maar Starink werd ingehaald door de gebeurtenissen in 2014: de annexatie door Rusland van de Krim en de opstand van pro-Russische separatisten in Donetsk en Loegansk. Dit noopte haar de vier gekozen landen nogmaals te bezoeken en te onderzoeken hoe de nieuwste ontwikkelingen in Oekraïne de verwerking van het oorlogsverleden en de hedendaagse rol van Rusland in Midden-Europa hebben beïnvloed.

Voor Rusland is de overwinning in de ´Grote Vaderlandse Oorlog´ en de herinnering aan de oorlogsslachtoffers en de verschrikkingen onder de Duitse bezetting misschien wel het belangrijkste bindmiddel in het nationale saamhorigheidsgevoel. Het regime van president Poetin definieert de westerse koers van de huidige Oekraïense regering als de terugkeer van de banderovtsy, aanhangers van Bandera, en van het bruine gevaar in Oekraïne.

In praktisch heel Oost-Europa is de angst voor ´de grote broer´ Rusland weer toegenomen. In de vier regio´s die Starink heeft gekozen is de historische discussie over de Tweede Wereldoorlog door de jongste ontwikkelingen weer op scherp aangezet.

Starink heeft de doorkruising van haar oorspronkelijke schrijfplan door de gebeurtenissen in 2014 via een inhoudelijke Houdini-act prima verwerkt. Zo is het deel over Oekraïne in eerste instantie een verslag van het oorlogsjaar 2014 in dat land geworden en heeft het deel over Polen grotendeels zijn oorspronkelijke opzet behouden.

Ook de vorm waarin Starink haar boek gegoten heeft, een mix van geschiedschrijving, reisboek en verslaggeving, werkt effectief, en maakt van het boek een zeer leesbaar geheel. Haar reportages en interviews in de Oekraïense centrale stad Dnepropetrovsk en de opstandige Donbass zijn informatief en verhelderend over de recente gebeurtenissen in Oekraïne en de daadwerkelijke militaire bijdrage van Rusland aan de strijd.

De angst voor Rusland is in zijn voormalige Oost-Europese satellietstaten daarom weer gegroeid. Maar wat de reportages van Starink ook laten zien, is het voornemen van Oekraïners, Letten en Polen de nieuwe Russische intimidatie met alle beschikbare kracht te zullen weerstaan.