Jan Brokken
De Kozakkentuin
Uitgeverij Atlas Contact
Amsterdam/Antwerpen 2015
349 blz.
ISBN 9789045030173
€21,99

Jan Brokken
De gloed van Sint-Petersburg. Wandelingen door heden en verleden
Uitgeverij Atlas Contact
Amsterdam/Antwerpen 2016
203 blz.
ISBN 9789045033303
€19,99

Peter d'Hamecourt
In het spoor van de Russische ziel. Dostojevski tussen Europa en Rusland
Uitgeverij Conserve
Schoorl 2017
245 blz.
ISBN 978905429313
€19,99

In de voetsporen van Dostojevski

René Does

De klassieke Russische schrijver Fjodor Dostojevski (1821-1861) staat de laatste tijd extra in de belangstelling door de nadruk op patriottisme en de grotere maatschappelijke rol van de Russische-orthodoxe kerk in het Rusland van president Vladimir Poetin. Dostojevski, de schrijver van acht grote romans, tientallen novellen en vele honderden bladzijden publicistiek, staat bekend als de literaire vader van het Russische conservatisme. Dat conservatisme is vooral een zaak van de latere fase van zijn schrijversleven geweest.

Als jongeman werd Dostojevski op 16 november 1849 ter dood veroordeeld als lid van de groep van de utopische socialist Michail Petrasjevski, hetgeen in de praktijk neerkwam op het regelmatig bezoeken van de politieke salon van Petrasjevski. Op het allerlaatste moment, als de veroordeelden al naar het executieterrein in het centrum van Sint-Petersburg, een militair exercitieveld, zijn gebracht, wordt de doodstraf voor vijftien leden van de Petrasjevski-groep, onder wie Dostojevski, door de tsaar herroepen.

Hun doodstraf wordt omgezet in jaren dwangarbeid in een Siberisch strafkamp en militaire verbanning. Dostojevski moet vier jaar dwangarbeid verrichten in een strafkamp in het Siberische Omsk en wordt vervolgens in militaire dienst verbannen naar Semipalatinsk, in het noordoosten van het hedendaagse Kazachstan.

In 1859 mocht Dostojevski zich weer in Sint-Petersburg vestigen en publiceren. Vanaf die tijd ontvouwde hij steeds sterker zijn denkbeelden over de bijzondere missie en het bijzondere karakter van Rusland en het Russische volk.

De afgelopen tijd zijn in Nederland drie boeken verschenen waarin Dostojevski een hoofdrol speelt: De Kozakkentuin (2015) en De gloed van Sint-Petersburg. Wandelingen door heden en verleden (2016) van de schrijver Jan Brokken en In het spoor van de Russische ziel. Dostojevski tussen Europa en Rusland (2017) van Rusland-correspondent Peter d'Hamecourt. In deze volgorde geven de drie boeken een interessante en aanvullende bijdrage aan de literatuur over het leven en de denkbeelden van de grote Russische schrijver.

Kozakkentuin
De Kozakkentuin is een mooi geschreven en beeldende documentaire-roman over Dostojevski's verbanningstijd in Semipalatinsk. Hiervoor kruipt Brokken in de huid van de jonge avontuurlijke officier van justitie Aleksandr Wrangel, telg van een Duits-Baltische adelsfamilie en de ik-figuur van het boek. Brokken liet speciaal voor zichzelf de in 1912 in Sint-Peterbrug uitgegeven memoires van Wrangel uit het Russisch vertalen en gebruikte deze als kernbron voor zijn verhaal.

Wrangel maakt in Semipalatinsk kennis met Dostojevski doordat hij hem boeken, kleren en geld moest overhandigen, die Dostojevski's broer had meegegeven. Er ontstond snel vriendschap tussen Wrangel en Dostojevski. De schrijver verbleef vele uren in het houten huis en de tuin van de jonge officier van justitie.

Brokken geeft een mooi verhaal van het leven en de vriendschap van Wrangel en Dostojevski in Semipalatinsk. Hij doet dit met de wijdheid, verbeeldingskracht en psychologische diepgang van een klassieke Russische roman. Beide mannen vatten een onmogelijke liefde op voor een getrouwde vrouw uit de plaatselijke elite. Wel zou Dostojevski na zijn terugkeer uit de verbanning trouwen met deze ziekelijke, aan tering lijdende Maria Isajeva na het overlijden van haar oudere echtgenoot.

Daarnaast schetst De Kozakkentuin een levendig beeld van het leven in een stoffige negentiende-eeuwse provinciestad, de ontginning van Siberië, de rol van dwangarbeid hierin (ook toen al) en de relaties van de Russen met de inheemse bevolking.

De aantrekkingskracht en het vernieuwende van Dostojevski als schrijver was dat hij een psychologische auteur was die in de geest van zijn personages kroop, waarbij hij bijzondere aandacht toonde voor mensen aan de onderkant van de samenleving en mensen met psychische stoornissen en gewelddadige neigingen. In Semipalatinsk was Dostojevski, zoals Brokken in De Kozakkentuin beschrijft, voor de ontwikkeling van zijn literaire figuren bijzonder geïnteresseerd in de verdachten in de strafzaken onder Wrangels beheer en de plaatselijke prostituees en jonge zigeunerinnen.

De vriendschap bloedde na de terugkeer van Wrangel en Dostojevski in Sint-Petersburg dood. De oorzaak was geld. Dostojevski, die toen permanent geldgebrek en veel schulden had uit de failliete uitgeverij van zijn overleden broer, had flink wat geld van zijn vriend geleend. Wrangel vroeg hem in een brief alleen het laatste kleine deel van de schuld terug te betalen. 'Niets liet hij meer van zich horen. Nog niet het kortste berichtje, nog niet het zwakste excuus.'

Gloed van Sint-Petersburg
De gloed van Sint-Petersburg is een combinatie van reisboek over Sint-Petersburg en portrettenbundel van klassieke kunstenaars die de stad aan de Neva heeft voortgebracht. Het boek vloeit voort uit het onderzoek dat Brokken voor het schrijven van De Kozakkentuin in Sint-Petersburg verrichtte. Het boek is bescheiden van omvang, maar een pareltje voor iedereen die geïnteresseerd is in de klassieke cultuur van Rusland en van Sint-Petersburg in het bijzonder.

Brokken was in 1975 voor het eerst in - toen nog - Leningrad en belijdt in De gloed van Sint-Peterburg zijn liefde voor de stad en zijn grote kunstenaars. Brokken zwerft in het boek door het moderne Sint-Petersburg en schetst zijn kunstenaarsportretten, die kort zijn, maar door de keuze van details, anekdotes en gebeurtenissen uit het leven van de geportretteerden altijd de kern van hun levensverhaal en kunstenaarschap raken.

Aan de orde komen - naast natuurlijk Dostojevski - wereldberoemde namen als de schrijvers Aleksandr Poesjkin, Nikolaj Gogol en Vladimir Nabokov, de dichteres Anna Achmatova, de componisten Dmitri Sjostakovitsj en Igor Stravinski en de schilder Kazimir Malevitsj, maar ook minder bekende namen als de schrijver Andrej Bely, de pianiste Maria Joedina en de verhalenschrijfster en biografe Nina Berberova.

Het is moeilijk kiezen, maar misschien wel het mooiste portret is dat van Bely, de schrijver van de modernistische roman Petersburg uit 1916, 'een associatief verslag van het Sint-Petersburg aan de vooravond van de Revolutie'. In al zijn bewondering voor Petersburg definieert Brokken in het hoofdstuk over Bely ook zijn eigen schrijverschap: 'Als schrijver ontwikkelde ik me in een totaal andere richting en streefde ik de grootst mogelijke helderheid na.'

Over zijn relatie met Sint-Petersburg schrijft Brokken: 'Vreemd, met geen stad voel ik me sterker verbonden dan met Sint-Petersburg en tegelijkertijd jaagt geen stad me meer angst aan. Het is alsof de beklemming uit de muren stroomt.' Wellicht komt dit doordat er geen stad is die meer op zijn verleden teert dan Sint-Petersburg. Of zoals Brokken zelf stelt als hij over de helft van zijn boek is: 'De warmte die Sint-Petersburg uitstraalt is de gloed van weleer.'

Dostojevski in Duitsland
Peter d'Hamecourt gaat in In het spoor van de Russische ziel verder waar Brokken met De Kozakkentuin ophoudt, namelijk zijn schrijverschap en ideologische ontwikkeling na terugkeer uit zijn verbanning in Semipalatinsk.

D'Hamecourts boek is een heel ander werk dan de boeken van Brokken: het is natuurlijk meer journalistiek en minder literair, lijkt veel haastiger geschreven en bestaat voor een flink deel uit citaten uit de latere werken van Dostojevski, die het onderwerp van het boek moeten dragen: Dostojevski als ideoloog van het Russische nationalisme in verleden en heden.

'Het idee voor dit boek ontstond omdat de huidige machthebbers in hun propaganda steeds nadrukkelijker de Russische ziel van Dostojevski tevoorschijn toveren, en Dostojevski als een vader van het herleefde Russische nationalisme op een voetstuk is gezet,' schrijft d'Hamecourt in de inleiding.

Net als de twee boeken van Brokken is In het spoor van de Russische ziel ook een reisboek. D'Hamecourt bezoekt de Duitse kuuroorden, zoals Baden-Baden en Baden-Ems, waar Dostojevski 's winters verbleef vanwege zijn wankele gezondheid en waar hij als speler aan de roulettetafel, een verslaving waar hij zes jaar aan leed, het geld dat hij verdiende ook weer kwijt raakte, en spreekt met kenners van het werk van Dostojevski.

Tijdens die reizen scherpte Dostojevski zijn denkbeelden over de bijzondere historische missie van Rusland en het Russische volk en over het zuivere Rusland tegenover het verdorven Europa aan. D'Hamecourt citeert veelvuldig uit de scheldpartijen van Dostojevski op Europa en Europeanen. 'Wat een publiek en wat voor tronies! Duitsers zijn hondsgemeen', schrijft hij aan zijn tweede vrouw Anna. En: 'Kortstondig leven in Europa voelt als levenslang in Siberië.' 'De Fransen zijn misselijkmakende mensen,' schijft hij later aan een vriend.

De combinatie van reisboek en presentatie en analyse van Dostojevski's politieke, religieuze en maatschappelijke denkbeelden werkt erg goed en maakt van In het spoor van de Russische ziel een informatief en vlot leesbaar boek.

Na het snelle overlijden van Maria Isajeva hertrouwde Dostojevski met zijn 24 jaar jongere stenografe Anna Snitkina, die hij in 23 dagen zijn roman De speler dicteerde, als financieel antwoord op schuldeisers die snel geld van hem wilden zien. 'De speler is de enige roman van Dostojevski die de lezer in één ruk kan uitlezen,' stelt d'Hamecourt.

Anna Snitkina, die zelf een dagboek bijhield dat ook is gepubliceerd, wordt steeds meer een tweede hoofdpersoon in het boek. D'Hamecourt laat zien hoe zij leed onder de gokzucht van haar man en de geldproblemen, zijn epileptische aanvallen, extreme gevoelswisselingen en zijn verhouding met de literaire 'groupie' Polina Soeslova, maar hem ondanks alles bleef bewonderen en liefhebben. Verder overleed hun dochtertje Sonja op jonge leeftijd aan een verwaarloosde kou.

D'Hamecourt blijft zijn bewondering uitspreken over het gigantische literaire talent van Dostojevski, dat overeind blijft in zijn boutades tegen Europa, zijn verheerlijking van het Russische volk en de Russische ziel en het kapen van Dostojevski's ideeën door het huidige bewind. Daarbij citeert d'Hamecourt ook uit twijfels die Dostojevski soms ook had over de zuiverheid van het Russische volk. 'Dostojevski kent zijn pappenheimers door en door.'

Op het einde van zijn leven genoot Dostojevski een enorme populariteit en raakte hij uit de geldzorgen. Zijn journalistieke Dagboek van een schrijver werd door iedereen die ertoe deed gelezen en zijn publieke optredens werden massaal bezocht.