Sofi Oksanen
Als de duiven verdwijnen
Uitgeverij Anthos
Amsterdam 2013
382 blz.
ISBN 9789041423108
€19,95

Van bezetting naar bezetting

René Does

In de laatste roman die ik voor deze website heb besproken, Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden van Anthony Marra over Tsjetsjenië, stond er boven de hoofdstukken een tijdlijn. Dit geldt ook weer voor de roman in deze recensie, Als de duiven verdwijnen van Sofi Oksanen. Deze keer in de vorm van postzegels met jaar en plaatsaanduiding uit de oorlogsjaren veertig en de jaren zestig. Beide boeken zijn redelijk goed met elkaar vergelijkbaar: geschreven door jonge schrijvers met een groot literair talent, goed gedocumenteerd en handelend over historische trauma´s in een land.

Als de duiven verdwijnen gaat over de Baltische staat Estland. Sofi Oksanen (1977) is een Finse schrijfster met een Estse moeder. Haar roman weerspiegelt de aard en het imago van Estland: introvert, wat zwaarmoedig, wat traag van tempo.

De geschiedenis van Estland heeft als rode lijn overheersing door buitenlandse mogendheden. Alleen in de periode tussen de wereldoorlogen en sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 heeft het land als onafhankelijke staat bestaan.

Oksanens roman speelt zich af gedurende twee van zulke bezettingsperiodes: de bezetting door nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog en de sovjetbezetting (in concreto de jaren zestig). De roman gaat over de vraag hoe mensen handelen en overleven in zulke bezettingsomstandigheden, over schuld en verantwoordelijkheid, trouw en ontrouw aan idealen, collaboratie en verzet.

De roman heeft drie hoofdpersonen: de Estse nationalist Roland, zijn neef Edgar Parts en diens vrouw Juudit. Roland streeft naar een onafhankelijk Estland en is lid van de nationalistische beweging van de woudbroeders, die van de nazitijd tot ver in de sovjetperiode ondergronds vanuit de Estse bossen de dan heersende machthebbers bestreed.

Edgar is het prototype van de collaborateur, die in de oorlogsjaren de Duitsers helpt en in de sovjetjaren de Russen. Juudit is een naïeve, wispelturige maar toch ook betrouwbare vrouw, die in de oorlogstijd vanuit oprechte liefde en zucht naar wat luxe en plezier in haar leven een buitenechtelijke relatie heeft met een mooie Duitse officier.

Edgar is de echte hoofdpersoon van het boek. Het is een nare hoofdpersoon door zijn berekende gecollaboreer. Als KGB-medewerker in de jaren zestig droomt hij van alwetendheid over de levens van burgers, wat overigens een algemeen actueel vraagstuk aansnijdt: ´De levens van alle burgers. Ieder telefoongesprek. Iedere brief. Iedere beweging. Iedere relatie. Iedere carrière. Ieder leven.´

Maar hoe schuldig is Edgar als je leest dat hij zijn collaboratie met de nazi´s heeft moeten bekopen met enkele jaren strafkamp in Siberië, permanent vreest voor ontmaskering van dit oorlogsverleden door zijn verborgen neef Roland, zijn homoseksualiteit niet kan uiten en een vrouw heeft die hem haat en treitert om zijn gebrek aan heteroseksuele mannelijkheid en na de oorlogsjaren verslonst? En in hoeverre is ook Juudit weer schuldig aan haar daden en gedrag?

Oksanen heeft zich goed gedocumenteerd over de beschreven periodes in de geschiedenis van Estland. Aanvankelijk is het een moeilijk en hermetisch boek. Ik heb zelfs een paar dingen opgezocht op Wikipedia, terwijl ik voor een Nederlandse lezer toch aardig wat weet van Estland. Het boek krijgt je echter steeds meer in de greep door de vertelkunst en de mooie zinnen van Oksanen. Met name het laatste deel, waarin Edgar een groep nationalistische Estse studenten moet bespioneren, vond ik ijzersterk.

Als de duiven verdwijnen is een mooi boek voor wie geïnteresseerd is in Baltische en Oost-Europese geschiedenis, de morele en historische vraagstukken die Oksanen behandelt en de tijd en de rust kan vinden om door een aanvankelijk wat weerbarstig boek gegrepen te worden.