Anya Ulinich
Petropolis
Uitgeverij De Arbeiderspers
Amsterdam 2007
364 blz.
ISBN 9 789029 565240

Marina Lewycka
Twee caravans
Uitgeverij Mouria
Amsterdam 2007
351 blz.
ISBN 9 789045 800035

Emigrantenliteratuur

René Does

Uit Rusland zelf komen de laatste jaren eigenlijk maar weinig vertaalde literaire werken. Ligt de Russische literatuur tegenwoordig een beetje op haar gat? Daarentegen is er wel een groeiende stroom van vertaalde literatuur van Russen die de afgelopen decennia naar het Westen geëmigreerd zijn.

Het gaat met name - maar lang niet alleen - om jonge joodse Russen en Russinnen die naar de Verenigde Staten zijn gegaan. De belangrijkste verklaring voor deze ontwikkeling is volgens mij dat de betreffende emigranten afkomstig zijn uit een bevolkingsgroep die in Rusland tot de intelligentsia behoorde, maar in het buitenland weer onder aan de maatschappelijke ladder moet beginnen. Vanwege hun hoge opleidingsniveau en intellectuele achtergrond uiten joods-Russische Amerikanen hun ervaringen met emigratie sneller dan andere immigrantengroepen in literaire vorm. Daarbij zijn immigratie en de interculturele verwikkelingen die deze oplevert thema's die tegenwoordig bij het westerse lezerspubliek populair zijn.

De peetvader van deze stroming jonge joods-Russische Amerikaanse schrijvers is Gary Shteyngart. Zijn romans The Russian Debutante's Handbook en Absurdistan werden door de literaire kritiek geprezen bestsellers. Na Shteyngart debuteerden de jonge joods-Amerikaanse schrijfsters Anya Ulinich en Ellen Litman met respectievelijk de roman Petropolis en de 'roman in verhalen' The Last Chicken in America. Verder wordt er uitgekeken naar het debuut What Happened to Anna K. van Irina Reyn.

Deze schrijvers vormen vooral vanwege hun thematiek een echte groep. Gezamenlijk thema's zijn de joodse identiteit, het uitdiepen van familieverhoudingen en de interculturele verhoudingen tussen Amerikanen en hun nieuwe joods-Russische landgenoten.

Zoals gezegd gaat het in dit uitdijende genre van de 'Oost-Europese emigrantenliteratuur' niet alleen om joods-Russische Amerikaanse schrijvers. Ook de Oekraïens-Engelse Marina Lewycka, die drie jaar geleden pas op 58-jarige leeftijd debuteerde met Een korte geschiedenis van de tractor in de Oekraïne, mag als een representant van dit genre beschouwd worden, zelfs al werd ze vlak na de oorlog geboren in het Duitse Kiel en is ze opgegroeid in Engeland, waar ze nu aan de Universiteit van Sheffield mediastudies doceert. Van haar is onlangs haar tweede boek Strawberry Fields in het Nederlands vertaald onder de titel Twee caravans.

Van de flinke roman Petropolis heb ik erg genoten, met name door de bijzondere hoofdpersoon, een literair personage dat je bijblijft. Dat is namelijk Sasja Goldberg, een mollige joodse halfbloed met een donkere huidskleur. 'Negritjanka!' zeggen veel Russen als zij Sasja zien. Sasja's grootvader was een joodse Afrikaan die tijdens het Zesde Internationale Jeugdfestival bij een Russisch meisje een zoon verwekte, die daarna als weesjongen bij een intellectueel Moskous gezin opgroeide. Deze Victor Goldberg is Sasja's vader.

In Petropolis (de titel is van een gedicht van Osip Mandelsjtam) lezen we hoe Sasja als tiener en adolescent een overlevingstocht maakt van de Siberische stad Asbest 2 (niet te verwarren met Asbest in de Oeral) naar de New Yorkse wijk Brooklyn. Hoe zij dit doet en wat zij allemaal meemaakt ga ik hier niet vertellen, want dat zal het plezier van de lezer verpesten. Petropolis is zowel een ontroerend als hard boek, vol bijzondere personages, opmerkelijke gebeurtenissen en interessante observaties.

Op de voorkant van Petropolis staat een blurp van Sylvia Witteman: 'Een humoristisch meesterwerk!' Hoewel er zeker humor in het boek van Ulinich zit, is deze omschrijving veel meer van toepassing op Twee caravans van Marina Lewycka. In deze roman volgen we de belevenissen van een groep Oekraïense en Poolse seizoenarbeiders in Engeland, aangevuld met de hond Hond en de Afrikaanse jongen Emanuel.

Er zit geen echte psychologische ontwikkeling van de personages in het boek, want zij dienen in eerste instantie als handvatten om een moderne sociale komedie te vertellen. De titel slaat op de mannencaravan en vrouwencaravan van aardbeienplukkers en kippenslachters die we in hun Engelse avonturen volgen.

Wie flinke opinies heeft over gastarbeiders uit Oost-Europa raad ik aan dit boek te lezen. Die moet je vragen: heeft u wel eens moeten meehelpen om in één dag een hok met 40.000 kippen voor de slacht te ruimen?

Het knappe van Lewycka is dat zij iedere larmoyantheid en zieligheid weet te vermijden en een geweldig leuk en lichtvoetig boek heeft geschreven. Het meest volgen we de jonge Oekraïense Irina, een studente die wat Engels wil leren en geld komt verdienen in haar zomervakantie, maar alle moeite moet doen om uit handen van vrouwenhandelaren te blijven.

Nog meer jonge Russische vrouwen komen we tegen in The Last Chicken in America van Ellen Litman, dat zich afspeelt in de joods-Russische immigrantengemeenschap in de Amerikaanse stad Pittsburgh. Dit werk is wat minder dan de andere twee boeken in deze recensie, maar toch interessant. De roman in twaalf verhalen van gemiddeld twintig bladzijden lang leest wat moeizamer door de vele personages die de lezer tegenkomt en de wat eentonige opeenvolging van gelijksoortige verhalen.

Bovendien is nog te merken dat Litman een cursus creative writing heeft gevolgd. Litman is vooral goed in het weergeven van de beklemmende sfeer die het leven in de joods-Russische gemeenschap heeft door zowel de psychologische als ruimtelijke druk die de Russen op elkaar uitoefenen. Meestal leven zij in dezelfde buurten in kleine appartementen.

Ook Litman heeft weer rake observaties over de culturele verschillen tussen Oost-Europeanen en westerlingen, bijvoorbeeld de Russische verbazing over het feit dat streng winterweer ieder jaar weer tot noodsituaties leidt in Amerika of de volgende karakterisering van de gemiddelde Russische man: 'Like most Russian men, Zhenechka had antiquated views of family. He'd cheated on Lariska, and he would cheat on her again.'

Kortom, deze drie boeken kan ik van harte aanbevelen.