Viktor Suvorov
The chief culprit. Stalin's grand design to start World War II
Naval Institute Press
Annapolis 2008
128 blz.
ISBN 978-1-59114-838-8
± €30,-

Een kwade genius

Jan Limbeek

Volgens de traditionele geschiedschrijving viel nazi-Duitsland de Sovjet-Unie aan op 22 juni 1941. Deze operatie Barbarossa trof Stalin als een mokerslag. Ondanks vele waarschuwingen weigerde hij te geloven dat Hitler een invasie van plan was.

Sinds twee decennia bestaat er een alternatieve visie, namelijk dat Stalin van plan was in 1941 of 1942 nazi-Duitsland binnen te vallen en dat Hitler hem te snel af was. In het Nederlands taalgebied is Bedrogen Bedriegers uit 2006 van wijlen Marius Broekmeyer een voorbeeld van deze school. Broekmeyer baseerde zich vooral op Russische bronnen.

De bewijsvoering van deze school is de afgelopen tijd steeds krachtiger geworden, maar bij het brede publiek en zelfs bij sommige specialisten dringt deze visie vrijwel niet door. Het traditionele beeld is bijzonder hardnekkig.

De eerste en radicaalste vertegenwoordiger van de alternatieve school is Viktor Soevorov (1947), een officier van de militaire inlichtingendienst van de Sovjet-Unie die in 1978 overliep naar Groot Brittannië. In 1989 poneerde hij in Der Eisbrecher de theorie dat Stalin de Tweede Wereldoorlog uitlokte om Hitler vervolgens in een verrassingsaanval te verslaan en heel Europa te 'bevrijden' en daar het communisme op te leggen. Helaas voor Stalin was Hitler hem net voor. De Engelstalige versie Icebreaker kwam in 1990 in beperkte oplage uit. Pas in 1992 kon zijn boek in Rusland verschijnen.

Soevorov baseerde zich behalve op materiaal dat hij tegenkwam tijdens zijn werk bij de militaire inlichtingendienst van de Sovjet-Unie ook op openbare bronnen, want eind jaren '80 waren de archieven van de Sovjet-Unie gesloten. Dit was een van de redenen waarom Soevorovs bewijsvoering ontoereikend werd geacht in het Westen.

In de archieven bleken zich evenwel veel documenten te bevinden die Soevorovs stelling onderbouwen. De historicus Meltjoechov heeft gedegen archiefonderzoek gedaan. In zijn Russischtalige studie Stalins gemiste kans uit 2000 concludeert hij dat Stalin op het punt stond nazi-Duitsland binnen te vallen, waarna hij in 1942 Berlijn zou bereiken en de rest van Europa had kunnen 'bevrijden' (blz 506). Meltjoechov schrijft veel wetenschappelijker dan Soevorov en gebruikt in zijn studie 1600 noten.

In Soevorovs latere werken heeft hij zijn theorie verder uitgewerkt. Zijn laatste boek The chief culprit. Stalin's grand design to start World War II is een samenvatting van zijn oeuvre van de afgelopen twee decennia. Dat is niet overbodig want een deel van zijn boeken is alleen Russischtalig en andere boeken zijn in het Engels slecht verkrijgbaar. De vele argumenten die hij aandraagt voor zijn stellingen zijn vaak sterk.

Soevorov gaat erg ver. Misschien krijgt de lezer de aanvechting om het boek terzijde te leggen als hij leest dat de Vrede van Brest-Litovsk (1918) bedoeld was om de Duitsers in staat te stellen de Eerste Wereldoorlog te laten voortduren. Of als hij de stelling ziet dat Lenin en later Stalin de Tweede Wereldoorlog al vanaf het ontstaan van de Sovjet-Unie planden. Alsof ze destijds niet iets anders aan hun hoofd hadden. Blijf doorlezen, want er staan in het boek ook veel originele ideeën en argumenten.

Stalin tekende zelden documenten, zijn vergaderingen werden niet genotuleerd, hij hield geen dagboek bij. Volgens Soevorov is het daarom onwaarschijnlijk dat men ooit op een directe manier Stalins werkelijke drijfveren kan achterhalen. Op een indirecte manier kan dat wel, via de logica. Soevorov probeert dit in zijn boek te doen. Probleem van deze benadering is dat de historische werkelijkheid vaak ongeloofwaardig en absurd is en dus niet logisch te verklaren valt.

Bovendien wil Soevorov, zoals zoveel Russische auteurs, de lezer vooral overtuigen. Hij verzwijgt feiten en dikt andere aan, om zijn argumenten sterker te maken. Helaas bereikt hij er het tegenovergestelde mee. Het verschaft immers zijn tegenstanders munitie om hem ongeloofwaardig te maken. Want als sommige cijfers of gebeurtenissen niet (geheel) kloppen en sommige ideeën vergezocht zijn, waarom zouden andere dan wel deugen?

Klassieke historici vinden het een bewijs voor Hitlers overmoed om met de aanval op de Sovjet-Unie een tweefrontenoorlog te beginnen. Soevorov stelt echter dat Hitler geen andere keuze had dan de Sovjet-Unie binnen te vallen vanaf het moment dat het Molotov-Ribbentrop Pact overeengekomen werd (23 augustus 1939). Hitler begon zich namelijk te realiseren dat hij door het Pact al een tweefrontenoorlog had, omdat Stalin op ieder moment een tweede front tegen Duitsland zou kunnen openen. Als Stalin hem in de rug zou aanvallen terwijl hij bezig was de Britten te bevechten, zou zijn regime dat waarschijnlijk niet overleven.

Bovendien achtte Hitler, net als Stalin trouwens, een oorlog tussen beide landen onvermijdelijk. Hij kon dus beter degene zijn die de oorlog begon. Het is een onberispelijk logische redenering, gelardeerd met een anachronistisch sausje. Maar bewijzen dat Hitler zo dacht en zich daardoor liet leiden, levert Soevorov niet.

Volgens Soevorov kon een oorlog met de Sovjet-Unie nooit gewonnen worden gezien de grootte van het land en de onuitputtelijke hoeveelheid mensen en materieel waarover de communisten konden beschikken. De ondergang van Nazi-Duitsland stond derhalve vast vanaf de ondertekening van het Molotov-Ribbentrop Pact. Barbarossa was bedoeld om door middel van een preventieve oorlog de fout van het Pact recht te zetten, maar het leverde alleen tijd op. Het is een weinig geloofwaardige en radicale stellingname van Soevorov. Niettemin lijkt mij de visie correct dat er voor Hitler sprake was van een tweefrontenoorlog vóór hij de werkelijke oorlog met Rusland begon.

Een belangrijk thema van Soevorov is dat Barbarossa zulke enorme Russische nederlagen veroorzaakte vanwege de offensieve opstelling van de Russische troepen en het feit dat ze midden in de ontplooiing van het leger verrast werden. Er waren twee sovjetsaillants (uitstulpingen) aan de grens - bij Bialystok (Belostok zegt Soevorov) en bij Lvov - die volgestouwd waren met troepen, materieel en munitie.

Volgens de conventionele geschiedschrijving was een dergelijke opstelling gewoon dom want als de saillants aangevallen werden, zouden ze makkelijk omsingeld kunnen worden aangezien ze aan drie kanten grensden aan Duitse troepen. En dat is precies wat er gebeurde in de eerste weken van Operatie Barbarossa.

Maar het beeld wijzigt geheel als je ervan uit gaat dat het de bedoeling was om vanuit deze saillants aan te vallen. Op 6 juli zou de Russische aanval volgen. De Duitsers waren de Russen, volgens Soevorov, slechts een paar weken voor. Cruciale weken.

De laatste maanden voor Barbarossa ruimden de Russen veel verdedigingswerken op. Prikkeldraad werd weggehaald, mijnen verwijderd van bruggen. Zodoende verzwakte Stalin zijn eigen defensie. Waarom deed hij dat? Volgens Soevorov is de meest logische verklaring dat hij geen verdedigingswerken nodig had en ze de eigen opmars naar Duitsland zouden vertragen.

Toch houden velen tot op de dag van vandaag vast aan de verklaring dat Stalin dit deed omdat hij militair onnozel was. Volgens Soevorov komt dat omdat de geschiedenis nu eenmaal wordt geschreven door overwinnaars. De Sovjet-Unie wilde zich presenteren als vredelievend en onschuldig slachtoffer van de nazi's.

De Duitsers ruimden eveneens hun verdedigingswerken op omdat ze zich, zoals bekend, voorbereidden op de aanval. Als het in de saillants verzamelde sovjetleger zich op de Duitse troepen in de opbouwfase had geworpen, zouden de Duitsers volgens Soevorov vergelijkbare verliezen hebben geleden als de sovjets tijdens Barbarossa. Dat lijkt mij twijfelachtig.

De enorme sovjetverliezen in de eerste weken van de oorlog kunnen inderdaad verklaard worden door de offensieve opstelling van de sovjettroepen en doordat ze midden in de ontplooiingsfase verkeerden. Maar wat de zaak veel erger maakte was de inflexibiliteit van de sovjetbevelhebbers en met name Stalins bemoeizucht. De aanvankelijke nederlagen waren daarom veel groter dan nodig was geweest.

Bovendien verklaart de Duitse verrassingsaanval niet de gigantische nederlagen later in 1941 en in 1942. Zo was Stalin direct schuldig aan de catastrofe bij Kiev. In 1942 mislukte een Russische tegenoffensief bij Charkov als gevolg van Stalins 'genie'. Pas hierna ging hij een toontje lager zingen, waarna maarschalk Zjoekov nog veel overtuigingskracht moest aanwenden om het tegenoffensief bij Stalingrad uit te mogen voeren. Aanvankelijk vond Stalin de risico's te groot.

Kortom, de opstelling van het Rode Leger leidde in het begin van de oorlog tot grote verliezen, maar Stalins 'meesterbrein' maakte die verliezen bijna onherstelbaar groot. Het is moeilijk voorstelbaar dat dit de Duitsers was overkomen als de Russen eerder hadden aangevallen. Bovendien had zo'n Russische aanval 'hulp' gehad van Stalins militaire inzicht, waardoor de kans alleen al daardoor groot was dat de aanval zou uitlopen op een flagrante mislukking.

Het bovenstaande valt niet te lezen bij Soevorov, maar is voor een goed begrip van zijn stelling essentieel. Soevorov zet Stalin neer als een kwade genius, die het vermogen had de geschiedenis te sturen en erg weinig fouten maakte. Zonder moeite kan men Stalin zien als de verpersoonlijking van het kwaad. Maar een genie? Zijn desastreuze invloed op het verloop van de krijgshandelingen in de eerste jaren van de Tweede Wereldoorlog maakt dat men hem onmogelijk als een genie kan zien.

Ook al wilde Stalin zelf de aanval openen, waarom negeerde hij dan de vele waarschuwingen dat een Duitse aanval dichtbij was? Soevorov geeft hiervoor een aantal verklaringen. Een daarvan was dat Stalin alle secundaire informatie wantrouwde, want die was afkomstig van mensen en kon gemanipuleerd zijn.

Hij keek volgens Soevorov vooral naar primaire bronnen en oordeelde dat het Duitse leger nog niet sterk genoeg was om de Sovjet-Unie aan te vallen, ontoereikende brandstofvoorraden had en zich in het geheel niet voorbereidde op de winter, hetgeen in geval van een Russische campagne essentieel zou zijn. Er zouden grote hoeveelheden winterkleding nodig zijn, smeerolie en brandstof die tegen lage temperaturen waren bestand, en dergelijke. Stalin wist dat Duitsland die spullen niet extra maakte, dus kon er van een aanval op de Sovjet-Unie geen sprake zijn.

De gedachtegang van Stalin was logisch, alleen was Hitler niet altijd een logisch denkend persoon. Waarmee Soevorov onbedoeld aantoont dat niet alles volgens de logica verloopt.

Soevorov maakt er een sport van algemeen geaccepteerde versies van gebeurtenissen van de Stalin-tijd in twijfel te trekken of zelfs een diametraal tegenovergestelde visie te poneren. Je kunt het zo gek niet verzinnen. De militaire zuiveringen hebben het leger nauwelijks verzwakt, maarschalk Toechatsjevski was een strategisch onbenul, de winteroorlog met Finland van 1939-1940 liet een uitstekend Rode Leger zien, en nog veel meer.

Wat nodig is om Soevorov te waarderen is een open én kritische geest. Enige kennis van de geschiedenis is daarnaast onontbeerlijk. Hij levert een stortvloed aan indirect bewijs voor zijn ideeën. Sommige argumenten zijn vergezocht, andere origineel.

Soevorovs theorieën zijn in heel Oost-Europa populair. In Rusland en de landen die de Sovjet-Unie een warm hart toedragen zijn Soevorovs ideeën populair omdat Stalins samenwerking met Hitler in een ander licht komt te staan en de vreselijke nederlagen van 1941 te wijten zouden zijn aan pure pech. In Midden- en Zuidoost-Europa wil men Soevorov geloven omdat hij Stalin aanmerkt als hoofdschuldige aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en niet als hun bevrijder van het nationaalsocialisme. In nazi-kringen is hij ook erg populair omdat Hitler door zijn preventieve oorlog een groot deel van Europa voor het communisme heeft behoed.