Andrea Grazioni, Lubomyr A. Hajda en Halyna Hryn (eds.)
After the Holodomor. The enduring impact of the Great Famine on Ukraine
Harvard University Press
Cambridge (Massachusetts), 2013
322 blz.
ISBN 978-1-932650-10-5
€27.00

Hongersnood als wapen

Jan Limbeek

Als we tsaristisch Rusland en de Sovjet-Unie niet meerekenen, was Finland en noordelijk Zweden (1866-68) het laatste Europese gebied dat veel doden te betreuren had als gevolg van gebrek aan voedsel. (Finland was toen overigens onderdeel van Rusland, maar wel autonoom.) De laatste hongersnood vond plaats in de Sovjet-Unie in 1946-47. Het bijzondere aan alle hongersnoden in de Sovjet-Unie is dat ze grotendeels voorkomen hadden kunnen worden. De hongersnoden die de Sovjet-Unie teisterden in de periode 1932-34 waren door het Stalin-regime zelfs opzettelijk veroorzaakt. In Oekraïne wordt deze periode de Holodomor genoemd.

De Holodomor was relatief niet eens de grootste hongersnood. De bevolking van Kazachstan werd in 1931 met een derde gereduceerd (1,4 miljoen doden, evenveel als het aantal omgekomen Franse militairen in de gehele Eerste Wereldoorlog), maar het verschil met de Holodomor was dat deze doden niet opzettelijk waren veroorzaakt. Al kon het Stalin niet veel schelen dat de traditionele Kazachse nomaden dood gingen, want in zijn redeneertrant was voor dergelijke 'achterlijke' groepen toch geen plaats in de moderne socialistische samenleving. Het agrarisch wanbeleid en de weigering hongerdoden te voorkomen veroorzaakte in Kazachstan massale sterfte. Is dit dan geen opzet?

Maar in Oekraïne, de Wolga-regio, het vruchtbare gebied rond de rivier de Koeban, en ook in andere delen van de Sovjet-Unie, was de situatie nog erger. In veel dorpen namen speciale rekwisitieteams al het voedsel in beslag, waarna de dorpen werden afgesloten van de buitenwereld. In korte tijd vielen miljoenen doden. Iedereen, inclusief de latere sovjetleiders van de Oekraïense communistische partij, zag destijds dagelijks overal tientallen hongerdoden of bijna doden. De opzet is hier duidelijk.

Eigenlijk is het bestaan van de Holodomor geen vraag meer. Alleen sommige Russische wetenschappers en politici, onder wie president Poetin, trekken de bijzondere positie van Oekraïne in twijfel. Cynisch wijzen zij erop dat er ook in grote niet-Oekraïense delen van de Sovjet-Unie vele hongerdoden vielen. Dat klopt. Niemand in Oekraïne ontkent of bagatelliseert dit.

Maar waarom zou een tragische gebeurtenis, waarvan de omvang in Oekraïne zeker groter was dan in overige delen van de Sovjet-Unie, geen speciale naam mogen hebben? Bovendien denken veel Oekraïense wetenschappers dat de Holodomor ook bedoeld was om het Oekraïense nationalisme te smoren, iets wat bij gebrek aan overtuigend archiefbewijs overigens niet met zekerheid te bevestigen of te ontkennen valt.

De collectivisatie van de sovjetlandbouw, die begon in 1928-29, leidde ertoe dat boeren zo min mogelijk gingen werken. De hongersnood was het laatste en logische stadium van de collectivisatie. Logisch, want alleen zo kon het passieve verzet van de boeren gebroken worden. In Stalins verwrongen brein waren de hongersnoden in de Sovjet-Unie en dus ook in Oekraïne zinvol omdat ze zorgden voor een gedweeë plattelandsbevolking (voeg je of ga dood) en via een hoger marktoverschot aan graan voor brandstof ten behoeve van de industrialisatie.

Juist daarom was de Holodomor geen genocide, wat veel wetenschappers wel vinden. Er was weliswaar sprake van het opzettelijk vermoorden van een deel van de bevolking, maar dit was geen doel op zichzelf. Als Stalin zijn doelen - een gedweeë plattelandsbevolking, het creëren van graanoverschotten en het verdwijnen van echte of zogenaamde nationalistische gevoelens - had kunnen bereiken zonder hongerdoden, dan had hij dat gedaan. Joden, homoseksuelen en zigeuners in WO II, en ook bijvoorbeeld de Tutsi's in Rwanda, werden daarentegen vermoord om wie ze waren.

Een grote en schokkende gebeurtenis als de Holodomor had natuurlijk consequenties voor de Oekraïense samenleving, zelfs nu nog. In 2008 organiseerde Harvard University ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van de Holodomor een conferentie onder de naam 'The Holodomor and its Consequences, 1933 to the Present.' Het doel van de conferentie was om de impact van de Holodomor op de Oekraïense samenleving vast te stellen, op korte en langere termijn. Er waren meer dan 25 contribuanten uit negen landen. Onlangs werden 16 bijdragen gebundeld in After the Holodomor. The Enduring Impact of the Great Famine on Ukraine.

Hoewel de bundel niet over de Holodomor zelf gaat, komt die wel uitgebreid aan de orde, zeker in de bespreking van de consequenties op korte termijn (tot WO II). Dit blijkt onder meer uit een van de beste bijdragen, van Sergej Maksoedov, over de ontmenselijking. Maksoedov levert uitstekend dieetvoer. Iedereen die op dieet is en overvallen wordt door een hongergevoel, is na lezing van zijn stuk zijn trek kwijt.

De voorbeelden die hij geeft zijn bloedstollend. Gewone mensen, die de rol van rekwisiteur opgelegd kregen, herinneren hun hele leven de wandaden uit die tijd. Bijvoorbeeld dat ze alle voedsel van een oude man, zijn vrouw en hun jonge kleinkind in beslag namen, ondanks hun smeekbeden. Niet veel later stierven zij van de honger. Zoiets is crimineel, zinloos en onmenselijk.

Onder normale omstandigheden zou dit niet gebeuren vanwege schaamte, menselijkheid, logica, genade, verantwoordelijkheidsgevoel, maar ook vrees voor publieke veroordeling. In plaats daarvan was er reële angst dat het niet opvolgen van de criminele bevelen van hogerhand afgrijselijke gevolgen zou hebben.

De nieuwe sovjetmens, de homo sovieticus, werd voor een belangrijk deel geschapen in de hongersnoden van begin jaren dertig. Dit nieuwe menstype is passief, voert de meest absurde instructies trouw uit, respecteert zijn werk niet, heeft geen eigenwaarde, vindt diefstal normaal, denkt niet zelf na, gelooft kritiekloos de officiële propaganda en is volkomen initiatiefloos. Hij heeft geleerd dat initiatief nemen of hard werken zinloos is en zelfs gevaarlijk kan zijn. Slechts twee minuscule groepen hadden volgens Maksoedov geen last van voedselschaarste: de hogere sovjetleiders en kannibalen (blz. 132).

Een van de interessantste bijdragen is van de Russische demograaf Jevgeni Andrejev en de Franse demografen France Meslé en Jacques Vallin en gaat over de demografische consequenties van de Holodomor. Volgens de census van 1926 waren er 29,0 miljoen Oekraïeners (binnen de toenmalige grenzen). in 1939 waren er 30,9 Oekraïeners, terwijl dit er 35,5 miljoen zouden moet zijn volgens normale ontwikkelingen.

Het verschil is 4,6 miljoen. Trek hiervan het geboortetekort van 1,1 miljoen af (doden krijgen geen kinderen en hongersnood nodigt niet uit tot het maken van kinderen) en ook de netto emigratie van 0,9 miljoen en er ontstaat een geschatte sterfte van 2,6 miljoen.

De emigratie was overigens volkomen gedwongen emigratie: 930.000 Oekraïeners werden naar strafkampen buiten Oekraïne gestuurd, van wie vanzelfsprekend een flink deel ook stierf.

2,6 miljoen (honger-)doden: dat cijfer valt nog mee. Vele anderen kwamen uit op twee keer zoveel. De methodologie en de expertise van de demografen is echter zeer overtuigend. Een ander cijfer dat zij ook vermelden valt echter niet mee. De levensverwachting van mannelijke levendgeborenen was in 1933 7,3 jaar. Deze ongelooflijke 7,3 jaar was zo weinig omdat het gros van de levendgeborenen niet geboren waren om te leven. Zij stierven in groten getale.

In toenemende mate zullen degenen die begin jaren dertig waren geboren en het overleefden uit de statistieken verdwijnen wegens ouderdom. Maar het effect van de Holodomor zal eeuwig zijn, want de vrouwen die destijds een reproductieve leeftijd hadden (of nog niet) en dood gingen, kregen geen kinderen meer. En die niet geboren kinderen kregen evenmin kinderen, enzovoort.

Een bijzondere exercitie van de demografen is te kijken hoe groot de bevolking van de huidige Oekraïne (inclusief de Krim) zou zijn geweest zonder de Holodomor en de daarop volgende rampen: WO II, de gezondheidscrisis sinds 1965 (waardoor de levensverwachting niet meer steeg, zoals in de rest van de wereld) en de ineenstorting van het geboortecijfer in de jaren negentig.

De hongersnood van 1946-47 bleef buiten beschouwing. In 2007 telde Oekraïne 46,5 miljoen inwoners. Zonder de Holodomor zou dit aantal 51,9 miljoen zijn geweest, dus 5,4 miljoen meer. Zonder de andere rampen zou de Oekraïense bevolking nu 79,5 miljoen mensen groot zijn geweest.

De laatste bijdrage in deze bundel is afkomstig van de Oekraïense kenner van de Slavische literatuur Voldomyr Dibrova ('The Holodomor and the Contemporary Ukrainian Writer') en vat de belangrijkste gebeurtenissen van de Holodomor samen in treffende zinnen, zoals deze over de kernvraag van de Holodomor: 'Werden die miljoenen mensen gefolterd, vervolgd en geterroriseerd omdat ze Oekraïeners waren of omdat ze klassenvijanden waren, of alleen omdat ze waren geboren op de verkeerde plaats op het verkeerde moment.' (blz. 266).

Zulke zinnen zijn alleen te produceren als je beschikt over veel kennis én redelijkheid. Op enige vooringenomenheid heb ik hem niet kunnen betrappen, hetgeen zeker in zijn interesseveld bijzonder is. Nog zo´n geweldige alinea over de reden voor het grote aantal Oekraïense meelopers: 'Jouw beulen maken de dienst uit en blijven dat waarschijnlijk nog generaties lang doen. Dus in plaats van weerstand te bieden tegen het onvermijdelijke, moet je er zelf deel van gaan uitmaken. Lid worden van de communistische partij? Zeker doen. De KGB? Nog beter.' (blz. 266)

Dibrova constateert dat de hedendaagse Oekraïense literatuur nauwelijks aandacht heeft voor de Holodomor, hoewel het onmiskenbaar een belangrijke episode uit de nationale geschiedenis betreft en schrijvers tegenwoordig alle vrijheid hebben erover te verhalen. Maar liever produceren de hedendaagse schrijvers verhalen over seks in alle verschijningsvormen en spreiden ze een mateloze verering van het Westen, vooral Europa, ten toon.

Men wil niet meer denken aan die traumatische sovjetgebeurtenissen. Dit is begrijpelijk, maar slecht voor de Oekraïense samenleving, want zonder een adequate verwerking van het verleden blijft de Holodomor een zware schaduw op elke Oekraïner werpen.

De meeste overige bijdragen in deze bundel zijn ook leerzaam, goed leesbaar en van hoog niveau. Dit geldt ook voor het stuk over de relatie tussen de Holodomor en WO II van de Nederlandse Ruslanddeskundige en Oekraïnespecialist Karel Berkhoff, wetenschappelijk medewerker van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD).

De vele Oekraïeners (en Nederlanders), die graag Poetin met Stalin vergelijken, zouden wat meer kennis moeten hebben van het sovjetverleden, in het bijzonder van de Holodomor. After the Holodomor laat eens te meer zien dat zo'n vergelijking mank gaat.