John & Carol Garrard
Russian Orthodoxy Resurgent. Faith and Power in the New Russia
Princeton University Press
Princeton, New Jersey 2008
326 blz.
ISBN 978-0-691-12573-2
€28,-

Kerk als communicerend vat

Hella Rottenberg

Op de foto op het omslag van Russian Orthodoxy Resurgent zien we patriarch Aleksi II die op het punt staat president Vladimir Poetin te omhelzen. Ze hebben hun armen om elkaar heengeslagen, kijken elkaar ernstig in de ogen en zullen zo meteen naar Russisch gebruik elkaar gaan zoenen. Duidelijker kan de innige relatie tussen de Russisch-orthodoxe kerk en de Russische staat niet worden uitgedrukt. Ze omarmen elkaar, ze voelen zich verwant en hebben elkaar nodig.

Dat is de momentopname. Maar wat een foto! Hier zien we ook twee mannen met een verleden, twee mannen die in hetzelfde Rusland, maar in een ander politiek systeem elkaar wantrouwden, elkaar in de gaten hielden en in de gaten werden gehouden. Beiden agent van de KGB, beiden dankzij hun gehoorzaamheid opgeklommen tot hoge functies en beiden de oude orde glansrijk overleefd hebbend.

Misschien was het communisme al zichtbaar ten dode opgeschreven toen Leonid Brezjnev, de hoogste man van de Partij, voor zijn begrafenis in 1982 orthodoxe priesters en riten bestelde. Hij was dus, zo moesten we concluderen, heimelijk gelovig.

Acht jaar later gaf Michail Gorbatsjov Rusland godsdienstvrijheid, en in een mate die Rusland nooit eerder gekend had. Met Gorbatsjov was de laatste atheïst aan de macht - van hem zijn althans geen beelden bekend waarop hij zich door metropolieten en patriarchen laat omringen.

Raspopulist Boris Jeltsin daarentegen voelde perfect aan dat, wilde hij blijven regeren, hij zich maar beter kon omtoveren tot een bekeerde. In optocht ging hij met zijn kameraden zo vaak als het uitkwam ter kerke om zijn goede daden te laten zegenen door een hogere macht.

De volgende Russische leider zette de laatste stap in de wonderbaarlijke transformatie van communist naar gelovige. Poetin droeg, zo liet hij weten, onder zijn hemd altijd een kruis. Als kind was hij door zijn moeder gedoopt en zijn geloof zat diep.

Communisme en religie zijn als communicerende vaten geweest. Wat aan overtuiging wegstroomde uit het communisme vulde het vat van de orthodoxe kerk. De zoektocht naar een nieuwe identiteit en maatschappelijke cohesie kwam vanzelf uit bij de Russische religie. Om met Poetin te spreken: 'De Kerk speelde een enorme rol in de geestelijke eenwording van het Russische land na vele jaren van leven zonder geloof, morele degradatie en atheïsme.'

Opinieonderzoeken van de laatste jaren geven aan dat 80 procent van de Russen zichzelf als Russisch-orthodox beschouwt. Het beeld van vroeger, toen alleen oude vrouwtjes iconen kusten en kaarsen ontstaken, is radicaal veranderd. Het geloof is immers modieus geworden. Toch schijnt het kerkbezoek de 5 procent niet te overschrijden.

De invloed van de kerk reikt echter verder dan de rituelen die zich binnen de godshuizen afspelen. Geen enkele instelling in Rusland heeft zoveel moreel gezag als de kerk. Politiek, politie, justitie, media en leger boezemen maar weinig vertrouwen in. De kerk doet dat wel. Volgens de auteurs van Russian Orthodoxy Resurgent is dit vooral te danken aan de knappe manoeuvres van de in december vorig jaar overleden patriarch Aleksi. Hij wist de kerk tot symbool van nationale wederopstanding te maken.

Dat begon in 1989, toen Aleksi als metropoliet in Sint Petersburg, toen nog Leningrad geheten, de beenderen van Aleksandr Nevski terugwon voor de kerk. Nevski - onlangs door de bevolking gekozen tot grootste Rus aller tijden - versloeg in 1240 de Zweden. Zijn botten lagen in een door Peter de Grote gebouwde kathedraal, tot de geheime politie ze in 1922 in beslag nam. Tijdens een live op televisie verslagen ceremonie nam de metropoliet Nevski's beenderen in ontvangst in, notabene, het Museum voor het Atheïsme in Sint Petersburg, waar ze al die tijd bewaard waren geweest.

Na Nevski waren de beenderen van de monnik Serafim (1759-1833) aan de beurt. De heilige Serafim is een met zware nationalistische symboliek beladen figuur. De kluizenaar werd in 1903 heilig verklaard op voorspraak van Ruslands laatste tsaar.

Aan Serafim werden voorspellende krachten toegedicht. In een 'brief aan de toekomst' zou hij geprofeteerd hebben dat 'zij' het kwaad over Rusland zouden brengen en het land met rivieren van bloed zouden overspoelen. Die ongenoemde 'zij' werden in 1903 verstaan als 'de joden'. Bij de uitgave van de gedachten van de heilige Serafim hoorde als annex het beruchte vervalste document van een joods wereldcomplot, de Procollen van de Wijzen van Zion. Die Serafim was dus niet zomaar een heilige.

De schrijvers van Russian Orthodoxy Resurgent zijn van mening dat Aleksi, juist doordat hij de regie voerde over de herbegrafenis van Serafims beenderen, ervoor gezorgd heeft dat het antisemitisme de kerk niet al te zeer besmette. Eenmaal benoemd tot patriarch (in juni 1990) laveerde hij, aldus het echtpaar Garrard, zo handig dat de krachtige stroming van Russische antisemieten en monarchisten geen splijting van de kerk veroorzaakte en zich liet pacificeren.

Aleksi krijgt van de Garrards veel lof toegezwaaid vanwege zijn steun aan Jeltsin tijdens de coup in augustus 1991. Zij schrijven hem een doorslaggevende rol toe bij het tegenhouden van militair ingrijpen. Dat lijkt toch echt te veel eer. Op het moment dat de generaals hun militairen wilden inzetten, was al gebleken dat het leger tot op het bot verdeeld was en dat muiterij en zelfs burgeroorlog op de loer lagen.

De kerk heeft ontegenzeggelijk enorm profijt getrokken van de koers die Aleksi uitzette. Duizenden kerkgebouwen, kloosters en kerkschatten zijn teruggegeven; de orthodoxe kerk heeft wettelijk een geprivilegieerde positie veroverd; allerlei sekten, die Rusland na 1991 overstroomden, zijn geweerd en de toegang ontzegd; het Vaticaan en het rooms katholicisme hebben geen voet aan de grond gekregen; de eenheid met de orthodoxe kerk in ballingschap is hersteld en staat en kerk stutten elkaar.

Uit bewondering voor deze prestaties verspillen de auteurs nauwelijks woorden aan het uitblijven van hervormingen binnen de kerk. Aleksi heeft ooit een keer vagelijk om vergeving gevraagd voor zijn verleden, en verder iedereen die hardop de KGB'ers onder de kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders aanwees geëxcommuniceerd.

Nationalistisch, gesloten, gericht op rituelen en liturgie, sociaal conservatief van opvattingen, blijft de Russisch-orthodoxe kerk geïsoleerd en versteend. Misschien is dat ook wel haar kracht: tsarisme, communisme, kapitalisme komen en gaan, maar de Russisch-orthodoxe kerk….