Lutz Seiler
Kruso
uit het Duits vertaald door Herman Vinckers
Uitgeverij Atlas Contact
Amsterdam/Antwerpen 2016
400 blz.
ISBN 978 90 254 4814 1
€24,99

Vlucht naar Hiddensee

René Does

Hiddensee bestaat echt. Het is een klein Duits eiland in de Oostzee, op een landkaart gezien recht boven Berlijn en ten noordwesten van het grootste Duitse eiland Rügen in de deelstaat Mecklenburg-Vorpommern.

Hiddensee is het decor van de vertaalde roman Kruso uit 2014 van de Duitse dichter Lutz Seiler (1963), die met deze roman zijn prozadebuut maakte. De roman speelt zich af in de laatste dagen van de DDR en vertelt het verhaal van twee intellectuele en persoonlijke zielsverwanten, de 24-jarige student Duitse taal- en letterkunde Edgar Bendler en de oudere Duitse Rus Alexander Krusovitsj, 'Kruso' of 'Losj' voor vrienden, zoon van Wolga-Duitse ouders die na de Tweede Wereldoorlog in het Rode Leger in de Russische bezettingszone van Duitsland achterbleven.

Kruso is afwasser in het restaurant Zum Klausner op Hiddensee. Het eiland was een vrijhaven in de communistische DDR en een plek waarvandaan over de Oostzee vluchtpogingen naar het Westen werden ondernomen, met name naar het dichtstbij gelegen Deense schiereiland Møn.

Edgar vlucht vol verdriet en schuldgevoelens uit Berlijn naar Hiddensee nadat zijn vriendin bij een tramongeval om het leven is gekomen. Kruso ontfermt zich over Edgar en zorgt ervoor dat die ook als afwasser in Zum Klausner aan de slag kan en onderdak krijgt.

Ook Kruso blijkt getekend door een groot persoonlijk verlies: zijn zus Sonja is spoorloos verdwenen tijdens een vluchtpoging naar Møn. Hij hoopt zijn zus nog altijd op een of andere manier terug te vinden of terug te zien.

De leden van het bedienend personeel van de restaurants op Hiddensee worden 'eska's' genoemd. Kruso is hun informele leider. Ze vormen een gesloten gemeenschap, met eigen omgangsvormen, feesten en andere activiteiten in de vrije tijd.

De hordes Oost-Duitse dagjesmensen die Hiddensee bezoeken, vormen slechts een amorf decor, met uitzondering van de meisjes van het Oost-Duitse vasteland die onder een door Kruso geleid verdeelsysteem bij de eska's mogen blijven slapen ('neuken tot je scheel ziet').

Naast het schetsen van een beeld van het bijzondere Hiddensee in de DDR-tijd gaat Kruso vooral over vrijheid. Hoe verkrijg je persoonlijke vrijheid in een gesloten samenleving als de DDR? 'Edgar begreep dat je je eigen leven onafgebroken moest verdedigen, enerzijds tegen wat er voortdurend gebeurde, anderzijds tegen jezelf en de neiging het op te geven.'

De eska's vormen een eigen gemeenschap op basis van innerlijke emigratie: 'Wie hier was, had het land verlaten zonder de grens over te steken.' Kruso is de belangrijkste vormgever van deze gemeenschap: 'Een soort ondergrondse beweging met als doel zo veel mogelijk innerlijke vrijheid te vergaren, een geestelijke gemeenschap, zoiets dergelijks; zonder de grens te schenden, zonder te vluchten, zonder te verdrinken.'

Vanwege het thema van mensen in een gesloten gemeenschap die zich niet thuis voelen in de maatschappij is Kruso vergeleken met De toverberg van Thomas Mann. Andere associaties die de roman bij mij opriepen waren Het eiland van het tweede gezicht (1981) van de Duitse schrijver Albert Vigoleis Thelen over Mallorca op het einde van de jaren dertig en de roman De toren (2008) van Uwe Tellkamp over de heuvelwijk Loschwitz in Dresden in de laatste jaren van de DDR.

Kruso speelt dus in de laatste dagen van de DDR. Als de grenzen naar Hongarije en West-Duitsland eenmaal zonder bloedvergieten zijn verdwenen, vertrekken ook de eska's in snel tempo van Hiddensee, op weg naar de vrijheid van het Westen. Alleen Kruso en Edgar blijven achter in het steeds verlatener Zum Klausner.

In een mooie epiloog in ik-vorm gaat de oudere Edgar in de huidige tijd nog een keer op zoek naar Sonja, de verdwenen zus van Kruso, nadat hij in een openbare bibliotheek een nieuwe aanwinst ziet: Über die Ostsee in die Freiheit. Dramatische Fluchtgeschichten. Hierin leest hij: 'De beschrijvingen van de doden liggen bij het Retsmedicinsk Institut, Københavns Universitet, Rigshospitalet, Blegdamsvej 9, Kopenhagen.'

In een ander boek leest hij dat er bij Oost-Duitse vluchtpogingen via de Oostzee sprake is geweest 'van meer dan 5600 vluchtelingen, waarvan 193 het hadden gehaald, 4522 waren gearresteerd en ten minste 174 sinds 1961 waren omgekomen, aangespoeld op Fehmarn, Rügen en in Denemarken'. Edgar besluit het instituut van de Universiteit van Kopenhagen te bezoeken.

Als oorspronkelijk dichter heeft Lutz Seiler met zijn prozadebuut Kruso een bijzonder boek geschreven met poëtische beelden van Hiddensee, die je als lezer de sfeer van de Duitse Oostzee-regio intrekken en laten kennismaken met een grotendeels onbekend hoofdstuk uit de geschiedenis en maatschappij van de DDR. Kruso is een waardevolle en mooi vertaalde aanvulling op de hedendaagse Duitse literatuur over de ehemalige DDR.