Rachel Polonsky
Molotovs toverlantaarn. Een reis door de Russische geschiedenis
Uitgeverij Nieuw Amsterdam
Amsterdam 2010
400 blz.
ISBN 9789046807453
€24,95

Rusland-kennis op lappendeken

Marlies Ootes

Halverwege de jaren negentig laat de Engelse schrijfster en onderzoekster Rachel Polonsky zich door haar Russische echtgenoot overhalen om een paar jaar in Moskou te gaan wonen. Haar kersverse buurman in de Romanovstraat, in een buurt waar de sovjet-elite woonde, geeft haar de sleutel van zijn appartement. Hier heeft tot zijn dood in 1986 Vjatsjeslav Molotov gewoond, de minister van Buitenlandse Zaken van de Sovjet-Unie in de Stalin-jaren.

Tot haar verbazing is een deel van de bibliotheek van de ondertekenaar van het Molotov-Ribbentroppact en menig doodsvonnis ten tijde van de Grote Terreur nog intact. Gefascineerd doorspit Polonsky deze bibliotheek.

Hoe spannend en veelbelovend de aanleiding voor Molotovs toverlantaarn ook is, het resultaat is uiteindelijk geheel anders dan verwacht. Polonsky blijkt een literatuurwetenschapper in hart en nieren, die haar lezers inzage in haar denkwereld verschaft. Hierin waant een leek zich echter al gauw als een Nederlander die op de Duitse Autobahn het tempo niet bij kan houden. Polonsky weeft een lappendeken van feiten, wetenswaardigheden en citaten, bij elkaar gehouden door de rode draad van Molotovs bibliotheek.

Haar achtergrondkennis is immens, getuige de details die zij weet te vertellen. 'En daar, in de collectie van Chaldej, was Moermansk in 1942, waar Sands met Lend-Lease-materiaal van boord was gegaan, net toen de nazi's hadden besloten de stad met hun brand- en hoogexplosieve bommen weg te vagen.' (Jevgeni Chaldej reisde als jonge fotograaf met de Sovjettroepen mee en heeft de hele oorlog in de Sovjet-Unie in foto's vastgelegd.)

Haar doel is om al haar kennis zo compact mogelijk over te brengen. Wie minder kennis van de Russische literatuur heeft dan Polonsky, kan dit hier en daar te veel worden. De verwijzingen naar auteurs, generaals, bannelingen, dekabristen en hun familieleden zijn zo veelvuldig, dat je wenst dat er een namenindex achterin het boek was opgenomen. Van de lezer wordt verwacht dat hij vierhonderd pagina's bij de les blijft: even afdwalen is er niet bij.

De voortdurende stroom aan informatie is verpakt in zinnen met meerdere bijzinnen, aangevuld met bijvoeglijke naamwoorden. Bijvoorbeeld: 'Hij las Sidney Webbs Geschiedenis van het Britse vakverenigingswezen, zat ijverig gebogen over de delen van Marx' Das Kapital (hij zei dat hij de 'waardetheorie' niet wilde afraffelen) en las de nieuwste, meest vooraanstaande publicaties over literatuur, sociale wetenschappen en filosofie, zodat brieven aan vrienden doorspekt waren met verwijzingen naar Poesjkin, Tolstoj en Dostojevski (in Vologda las hij Dostojevski's De vernederden en gekrenkten), plus talloze minder bekende literaire critici, schrijvers van korte verhalen en symbolistische filosofen als Dmitri Merezjkovski en de toekomstige volkscommissaris van Onderwijs Loenatsjarski.'

Werkelijk geïnteresseerd in Molotov als persoon lijkt Polonsky niet. Afgezien van een enkele opmerking over het huwelijksleven van het echtpaar Molotov, blijft de nadruk eenzijdig liggen op Molotov als massamoordenaar. Ze doet geen poging een ander licht op deze historische persoon te laten schijnen of een verklaring te vinden voor zijn daden, waartoe een persoonlijke bibliotheek toch aanknopingspunten kan bieden.

Molotovs bibliotheek is voor haar slechts een leidraad om plaatsen in Rusland te bezoeken waar men anders niet zo snel zou belanden om daar een deel van de Russische geschiedenis te belichten. Op iedere nieuwe plek waar Polonsky op haar tochten komt, naait ze lapjes van deze geschiedenis aan elkaar, bestaande uit ervaringen van andere bezoekers, gebeurtenissen op die plaats, en de verhaallijn van de reizende Polonsky zelf.

De beloofde reis door de Russische geschiedenis is dan ook niet chronologisch, maar springerig en zeker ook niet alomvattend. Al is het einde mooi, met een beschrijving van het contrast tussen het Zuid-Siberië van 150 jaar geleden en dat van nu, de weetjesstroom stopt even plotsklaps als het lichtje in een toverlantaarn uitgaat.