Anthony Marra
Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden
Uit het Engels vertaal door Hien Montijn
Uitgeverij De Bezige Bij
Amsterdam 2013
382 blz.
ISBN 9789085424512
€22,50

Leven en dood in Tsjetsjenië

René Does

Een boek over wat oorlog met mensen en het leven doet. Dat is het verontrustende thema in het opvallende romandebuut van de jonge Amerikaanse schrijver Anthony Marra, Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden. En hij doet dit ook nog eens aan de hand van het conflict in Tsjetsjenië, de tot voor kort opstandige islamitische deelrepubliek in de Noord-Kaukasus.

Het zijn grote levensthema´s die Marra aan de orde stelt, thema´s die in tijden van oorlog in het gedrag van mensen scherper tot uiting komen, zoals heldenmoed, collaboratie en profiteurschap, medelijden, hulpvaardigheid, zelfbeheersing en genade.

In de roman volgen we in de periode 1994-2004 verschillende personages, zowel Tsjetsjenen als etnische Russen in de deelrepubliek. Onder de Tsjetsjenen zijn dit onder meer de zachtaardige Achmed en zijn ziekelijke vrouw Oela, het jonge meisje Havaa, de hulpvaardige Dokka, de met de Russische troepen collaborerende Ramzan en zijn hierdoor door verdriet verscheurde oude vader Hassan, die een manuscript van 3.302 bladzijden geschreven heeft over de geschiedenis van Tsjetsjenië.

Onder de Russen vooral de ziekenhuisarts Sonja en haar jongere zus, de mooie Natasha, die in de handen van mensenhandelaren valt en als prostituee in Europa terechtkomt (ze heet niet voor niets ´Natasha´, hoewel ook haar naam in de vertaling naar de in het Nederlands juiste schrijfwijze ´Natasja´ getranscribeerd had moeten worden). In een tijdlijn boven ieder hoofdstuk wordt aangegeven in welk jaar van de periode 1994-2004 het hoofdstuk speelt.

De titel van het boek komt van een definitie van ´leven´ uit het dikke medische handboek van Sonja uit de sovjettijd: ´Leven - Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden: organisatie, gevoeligheid, beweging, groei, voortplanting, aanpassing.´ En het leven wordt voor de personages in het boek constant bedreigd.

De roman zit vol geweld en dreiging van geweld, met name van de kant van de ´federalen´ van het Russische leger, die altijd als onvoorspelbaar gevaar op de achtergrond aanwezig zijn. Daardoor wordt het leven in Tsjetsjenië beheerst door angst. Zoals Marra over die angst van Achmed schrijft: ´Het feit dat de dood in zijn monumentale finaliteit willekeurig kon komen, was afschrikwekkender dan de daaropvolgende eeuwigheid.´ Er wordt veel gestorven in dit boek, maar er zijn ook overlevers.

Marra heeft zich goed gedocumenteerd. Hij heeft Tsjetsjenië enkele malen bezocht en achterin het boek staat een hele literatuurverantwoording van boeken over Rusland in het algemeen en Tsjetsjenië in het bijzonder. De roman geeft dan ook gaandeweg het verhaal een beeld van de geschiedenis en de samenleving van Tsjetsjenië. Zaken die hierin aan de orde komen zijn onder andere de deportatie van de Tsjetsjenen in de Stalintijd naar Centraal-Azië en de twee oorlogen in de postcommunistische tijd in de periode 1994-2005, dus die van de tijdlijn boven de hoofdstukken.

Het is verbazingwekkend hoe een zo jonge schrijver, Marra is nog maar 28 jaar oud, zo´n filosofisch diepzinnig boek heeft kunnen schrijven over een wereld die zo ver van zijn dagelijkse Amerikaanse leven afstaat. Het boek bevat vele rake opmerkingen, observaties en typeringen die je in een recensie graag wilt citeren.

Zoals deze over de geografische vorm van Tsjetsjenië: ´Zijn land zag eruit als een vierkant getekend door iemand die aan delirium leed.´ Of over Russische soldaten die zwarte plastic zakken als mini-sauna gebruiken: ´Alleen Russen zijn in staat lol te hebben in een lijkzak.´ Of over de komst van internet onder de moslims in Tsjetsjenië: ´Een technologie die vast en zeker te veel vrijheid bood om vroom te zijn.´

Toch valt er op de bijzondere debuutroman van Marra ook wel wat aan te merken. Het boek is misschien wel te kunstig en slim geschreven. Dit zou kunnen komen doordat Marra lid is van de Iowa Writer´s Workshhop en de lessen creative writing te goed in de praktijk brengt. Zijn personages zijn vooral dragers van filosofische theorieën en historische gebeurtenissen, waardoor ze nooit echt gaan leven. Een stelsel van elementaire levensvoorwaarden heeft hierdoor iets weg van een ijspaleis.

Verder stuitte ik regelmatig op onbegrijpelijke zinnen, die na herlezing ook onbegrijpelijk bleven. Maar al met al blijft dit boek een uitzonderlijke prestatie en zie ik met spanning de latere boeken van Marra tegemoet.